Polityka społeczna

Nie jest łatwo wskazać najważniejsze wydarzenia w mijającym roku, dopóki on jeszcze trwa, ale z pewnością można się pokusić o omówienie kilku obszarów, w których nastąpiły godne odnotowania zmiany.

Nastąpiła poprawa sytuacji na rynku pracy. Rok 2018 jest kolejnym, w którym zmniejsza się stopa bezrobocia. We wrześniu br. wyniosła 5,7% i jest to najlepszy wskaźnik od listopada 1990 r. Co ważniejsze, nie tylko zmniejszyła się stopa bezrobocia, ale i zwiększyło się przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw, a także w małych firmach zatrudniających do dziewięciu osób. Wskazuje to na ożywienie w gospodarce, któremu towarzyszy wzrost przeciętnego wynagrodzenia. Od stycznia do października 2018 r. zwiększyło się ono o 7,6% i wyniosło w sektorze przedsiębiorstw 4921,39 zł brutto. Około połowa wyrejestrowanych z urzędów pracy bezrobotnych podjęła pracę zarobkową, a co dziesiąty rozpoczął staż lub szkolenie. Obserwowana poprawa sytuacji nie jest jednak udziałem osób długotrwale bezrobotnych, pozostających bez zatrudnienia więcej niż dwa lata. Odsetek tych osób wzrasta. Więcej niż co czwarty bezrobotny nie pracuje od co najmniej 24 miesięcy. Ponowna aktywizacja zawodowa tych osób jest dużym wyzwaniem dla polityki rynku pracy.

Korzystna sytuacja na rynku pracy jest po części wynikiem utrzymującej się wysokiej liczby emigrantów zarobkowych. Mimo przygotowań do brexitu Wielka Brytania jest obok Niemiec krajem, do którego wyjeżdża najwięcej osób poszukujących pracy. Wygłaszane przez przedstawicieli rządu zachęty do powrotu pozostają w zasadzie bez reakcji. Wynika to nie tylko z braku przekonania co do trwałości zmian na rynku pracy, ale i z bardziej rozbudowanej w większości krajów osłony socjalnej.

Wśród słabości systemu świadczeń społecznych należy zwrócić uwagę na system emerytalny. W celu ograniczenia spadku stopy zastąpienia wprowadzone zostało nowe rozwiązanie, a mianowicie pracownicze plany kapitałowe. Ustawa zacznie obowiązywać w 2019 r., ale głosy ekspertów są podzielone. Jedni traktują ją jako dobre uzupełnienie emerytury, inni zwracają uwagę na potrzebę większego zaangażowania państwa i jego finansów w tworzenie kapitału emerytalnego. Dotychczasowe doświadczenia w tworzeniu kont emerytalnych przy minimalnym udziale państwa skłaniają raczej do sceptycyzmu wobec takiego rozwiązania.

Mimo wielu pozytywnych zmian w polskiej polityce społecznej (np. najniższa stopa bezrobocia od 1990 r., wzrost średniego wynagrodzenia czy działania wpływające na poprawę dostępności infrastruktury dla osób niepełnosprawnych i lepszą sytuację polskich seniorów) wciąż są wyzwania, z którymi trzeba się będzie zmierzyć w kolejnych latach, by rozwiązać istotne problemy najsłabszych grup społecznych. Do tych wyzwań należą np. aktywizacja osób długotrwale bezrobotnych, konieczność udzielenia przez państwo znaczącego wsparcia dla osób niesamodzielnych czy większe zaangażowanie państwa w tworzenie kapitału emerytalnego.

Rok 2018 był rokiem dalszej rozbudowy świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego realizowanych z budżetu państwa według zasady zaopatrzeniowej. Od 1 czerwca obowiązuje program Dobry Start. Jego celem jest wsparcie finansowe rodzin ponoszących wydatki związane z rozpoczęciem roku szkolnego. Na każde dziecko w wieku szkolnym przysługuje raz w roku świadczenie w wysokości 300 zł. Zasadność takiego świadczenia z punktu widzenia polityki zwalczania ubóstwa nie budzi zastrzeżeń. Wątpliwości wywołuje natomiast fakt, iż świadczenie przysługuje bez względu na dochód rodziny. Uzależnienie wsparcia od dochodu gospodarstwa domowego pozwoliłoby na uczynienie z tego świadczenia dodatkowego instrumentu polityki dochodowej, a zarazem na ograniczenie skali wydatków.

W marcu 2018 r. Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju opublikowało Program Rządowy Dostępność Plus na lata 2018–2025. Celem programu jest wprowadzenie ułatwień dla osób niepełnosprawnych dzięki zastosowaniu dla nowych inwestycji uniwersalnego projektowania. Istniejące bariery mają zostać usunięte poprzez usprawnienia, w tym technologie kompensacyjne i asystujące. Wypada przyklasnąć projektowi, choć należy pamiętać, że zapewnienie dostępności instytucji publicznych, podobnie jak unikanie barier architektonicznych, było już wcześniej uregulowane odrębnymi przepisami. Głównym źródłem finansowania działań mają być fundusze unijne, Norweski Mechanizm Finansowy oraz mechanizm finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (13,6 mld zł, czyli 59% łącznych wydatków). Wśród podmiotów finansujących w programie wymieniono m.in. jednostki samorządu terytorialnego (7,1 mld zł), środki prywatne (1,3 mld zł), a na końcu znalazł się budżet państwa (0,34 mld zł). Te proporcje świadczą o znaczeniu instytucji europejskich dla realizacji polityki społecznej i polityki spójności w Polsce.

Od 1 listopada obowiązują nowe stawki świadczeń dla opiekunów osób niepełnosprawnych. Zasiłek opiekuńczy i zasiłek dla opiekuna osoby niepełnosprawnej wzrosły o 100 zł i wynoszą obecnie 620 zł. Z kolei zasiłek pielęgnacyjny przeznaczony na częściowe pokrycie wydatków ponoszonych przez opiekunów wzrósł – po raz pierwszy od dwunastu lat (!) – ze 153 do nieco ponad 184 zł. Według resortu pracy ze świadczeń tych korzysta ponad 900 tys. osób. Obawiam się, że zarówno fakt, iż wysokość świadczenia nie zmieniała się przez tyle lat, jak i sama wysokość podwyżki zasiłków świadczą o niskiej pozycji, jaką od lat w hierarchii celów polityki społecznej państwa zajmują potrzeby osób niesamodzielnych.

Od 18 kwietnia do 27 maja trwała w sejmie akcja protestacyjna opiekunów osób niepełnosprawnych. Protestujący domagali się m.in. świadczenia pieniężnego w wysokości 500 zł miesięcznie oraz zrównania wysokości renty socjalnej z minimalną rentą z tytułu niezdolności do pracy, czyli podniesienia tej pierwszej o 130 zł miesięcznie. Ta druga sprawa została załatwiona w czerwcu br. Opiekunowie nie wywalczyli jednak 500-złotowego świadczenia. Wprawdzie w kolejnych latach mają być wprowadzane dalsze podwyżki, ale los osób niesamodzielnych i ich opiekunów nadal jest niepewny. Nie został w dalszym ciągu zrealizowany wyrok Trybunału Konstytucyjnego uznający za niezgodne z ustawą zasadniczą zróżnicowanie świadczeń zależnie od okresu nabycia uprawnień. Poszczególne świadczenia finansowe, jakie zostały nieznacznie zmienione i mają być podnoszone w przyszłości, sprzyjają raczej przypadkowej segmentacji opieki, a nie tworzeniu kompleksowego i spójnego systemu opieki nad osobami niesamodzielnymi i wsparcia dla ich opiekunów rodzinnych.

W obszarze polityki senioralnej za ważne trzeba uznać opracowanie nowego dokumentu pt. Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo – uczestnictwo – solidarność. Przyjęty przez Radę Ministrów 26 października dokument stanowi rozwinięcie opracowanego w poprzedniej kadencji programu. Uwzględnia specyficzne potrzeby seniorów związane z ich poziomem sprawności i samodzielności. W realizację polityki senioralnej wpisują się m. in. takie programy realizowane przez resort polityki społecznej i jednostki samorządu terytorialnego, jak Senior+ i Opieka 75+. W tym ostatnim przypadku za słuszne należy uznać liczby gmin mogących uzyskać wsparcie w rozwoju opieki środowiskowej poprzez zwiększenie limitu mieszkańców gminy ubiegającej się o środki do 60 tys.

Na zakończenie chciałbym zwrócić uwagę na potrzebę uporządkowania źródeł finansowania polityki socjalnej. W 2018 r. uznano np., że część świadczeń dla opiekunów osób niepełnosprawnych oraz świadczenia w ramach programu Dobry Start mają być finansowane z Funduszu Pracy. Wydaje się, że środki z Funduszu Pracy powinny zostać skierowane na tworzenie nowych, bardziej efektywnych instrumentów aktywnej polityki rynku pracy. W sytuacji, w której zagraża utrwalenie bezrobocia osób pozostających bez pracy od 12 czy nawet 24 miesięcy, w interesie ogólnospołecznym jest podjęcie działań skutecznie aktywizujących osoby chronicznie bezrobotne. Środki na finansowe wsparcie rodzin z dziećmi czy podniesienie dochodów opiekunów rodzinnych osób niesamodzielnych powinny zostać przez rząd zapewnione z innych źródeł.