Co to jest podatek?

Podatki towarzyszą ludzkości już od starożytności, a ich powstanie związane jest z kształtowaniem się państwa. Pierwsze daniny płacono już w starożytnym Egipcie i Rzymie. Przez stulecia zmieniały się wysokość, rodzaj i kształt podatków. To, co pozostało niezmienne to fakt, że z perspektywy państwa podatki są zawsze za niskie, a dla tych, co je płacą zbyt wysokie.

System podatkowy ewoluował przez setki lat, poprzez wprowadzanie różnych uregulowań prawnych. Niestety nadal trudno tu odnaleźć złoty środek. Kształt obecnego systemu podatkowego w Polsce ma swoje podstawy w przedwojennej ordynacji podatkowej, wprowadzonej w 1934 r., która nadal stanowi pewną inspirację dla kolejnych rozwiązań.

Podatki to temat bardzo szeroki i nie jest łatwo się w nim poruszać bez poznania podstawowych terminów. Warto to zrobić, ponieważ podatki płacić muszą wszyscy (z pewnymi wyjątkami), bez względu na to, jakie posiadają wykształcenie, a tym samym czy rozumieją istotę zagadnienia czy nie. Z pewnością ekonomiści czy finansiści mają tu pewną przewagę:)

Zachęcamy do czytania kolejnych artykułów z cyklu #EkonomiaPoProstu, w których poruszone zostaną także inne, bardziej szczegółowe aspekty, dotyczące podatków, co pozwoli, w przystępnej formie usystematyzować najważniejsze informacje.
Na początku skupimy się jednak, na przybliżeniu najbardziej podstawowych pojęć, z tego obszaru:

Podatek jest daniną pieniężną o charakterze przymusowym, bezzwrotnym, nieodpłatnym, pobieraną przez Skarb Państwa lub inny związek publiczno-prawny (gmina, powiat, województwo) w formie, terminie i wysokości ustalonej w ustawie podatkowej.

Ustawa podatkowa - dotyczy każdego podatku osobno, określa podmiot, przedmiot opodatkowania, powstanie obowiązku podatkowego, stawki, skale podatkowe oraz prawa i obowiązki organów podatkowych, podatników, płatników i inkasentów.

Podmioty opodatkowania - dzielimy na podmioty czynne i bierne. Podmiot czynny ustanawia podatek i sposób jego poboru, są to instytucje państwowe i samorządowe uprawnione do tego typu czynności. Podmiot bierny to ten, który podlega obowiązkowi podatkowemu, bądź jest zobowiązany do zapłacenia danego podatku oraz podmiot faktycznie ponoszący obciążenie podatkowe.

Podatnik - to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, podlegająca obowiązkowi podatkowemu.

Płatnik - to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, zobowiązana na podstawie przepisów prawa podatkowego do obliczenia i pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie do organu podatkowego.

Inkasent - to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, zobowiązana do pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu.

Przedmiot opodatkowania - jest to zjawisko, zdarzenie lub rzecz, z którym ustawodawca łączy obowiązek podatkowy. Może to być np. dochód, majątek czy kapitał itd. Przedmiot opodatkowania wymaga jednak skonkretyzowania podstawy opodatkowania, np. wg ilości czy wartości. Ilość może być wyrażona w litrach, sztukach, kilogramach - np. podatek akcyzowy, metrach - podatek od nieruchomości. Wartość to np. dochód,  majątek, transakcje wyrażona w PLN.

Obowiązek podatkowy - jest to wynikająca z ustaw podatkowych nieskonkretyzowana powinność przymusowego świadczenia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w tych ustawach (Ordynacja podatkowa, art. 4).

Skala podatkowa - na podstawie związku funkcjonalnego miedzy podstawą opodatkowania a podatkiem określamy wzór, według którego wyliczymy wysokość podatku, jaki zapłaci podatnik.

Skala proporcjonalna (liniowa) - stawka podatku jest stała nie zmienia się  wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania.

Skala progresywna - stawka podatku rośnie wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania. Przy stosowaniu skali progresywnej  ustala się górną granicę progresji, po przekroczeniu której skala staje się liniowa. Szczególnym  przypadkiem progresji jest degresja podatkowa, przy zmniejszającej się podstawie opodatkowania stosuje się  malejące stawki podatkowe – w praktyce  rozwiązanie to stosuje się bardzo rzadko.

Skala regresywna - wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania stawka podatku maleje.

Stawka podatku - jest określana procentowo lub kwotowo i służy do obliczenia należnej kwoty podatku od podstawy opodatkowania.

Preferencje podatkowe - występują w postaci ulg i zwolnień w podatku i stanowią narzędzie polityki podatkowej państwa, polegającej na stymulowaniu pożądanych zachowań podatników, udzielaniu wsparcia niektórym sektorom i rodzajom działalności oraz wsparcia dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin.

Ulga podatkowa - częściowe zwolnienie, w postaci odliczenia od podstawy opodatkowania lub wyliczonego podatku.

Ulga w zapłacie podatku - zaniechanie ustalenia poboru, odroczenie terminu płatności, rozłożenie zapłaty podatku na raty, umorzenie zaległości.

Zwolnienie  podatkowe - to całkowite odstąpienie od poboru podatku, wyróżniamy zwolnienia:
•     zwolnienia podmiotowe
•     zwolnienia przedmiotowe

W Polsce obecnie obowiązują następujące podatki:

1. Podatek od towarów i usług (VAT)
2. Podatek akcyzowy
3. Podatek od gier
4. Podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT)
5. Podatek dochodowy od osób prawnych (CIT)
6. Podatek od czynności cywilno-prawnych
7. Podatek od spadków i darowizn
8. Podatek od środków transportowych
9. Podatek od nieruchomości
10. Podatek rolny
11. Podatek leśny
12. Podatek tonażowy jest zryczałtowaną formą opodatkowania podatkiem dochodowym w zakresie działalności polegającej na eksploatacji morskich statków handlowych w żegludze międzynarodowej,
13. Podatek od wydobycia niektórych kopalin
14. Podatek od niektórych instytucji finansowych.
15. Podatek od sprzedaży detalicznej od 2020 r.
16. Podatek od produkcji okrętowej jest  zryczałtowaną formą opodatkowania podatkiem dochodowym w zakresie prowadzenia działalności polegającej na budowie lub przebudowie statków.
17. Podatek solidarnościowy płacą go najbogatsi podatnicy, którzy uzyskają w roku podatkowym dochód przekraczający 1 000 000 PLN, zapłacą podatek w wysokości 4% kwoty nadwyżki.
18. Podatek tzw. od cukru od 2020 r, ustawa uchwalona już przez Sejm, opiniowana aktualnie przez Senat

Jakie wyróżniamy rodzaje podatków?

Jest wiele kryteriów, według których klasyfikujemy podatki m.in.,: kryterium prawne, ekonomiczne, społeczne, przedmiotowe, podmiotowe, kryterium miejsca przeznaczenia środków z podatków.
Wśród wymienionych podatków wyróżniamy podatki pośrednie: VAT, podatek akcyzowy i podatek od gier. Pozostałe podatki należą do podatków bezpośrednich. Jest to podział według tzw. kryterium prawnego.

Podatki pośrednie to te podatki, których ciężar podatkowy można przenieść na inne podmioty, są to podatek VAT, podatek akcyzowy i podatek od gier. Podatek ten przez podatnika jest jedynie płacony, natomiast ciężar tego podatku spoczywa na innym podmiocie. Dla przykładu podatek VAT, formalnie zgodnie z ustawą podatkiem obciążony jest podmiot dokonujący obrotu towarami lub usługami a materialnie podatek płaci ostateczny konsument.

Podatki bezpośrednie płacone są przez podatnika i podatnik osobiście ponosi ciężar tego podatku. np. podatki dochodowe (PIT i CIT, majątkowe., np. podatek od nieruchomości.

Podział podatków według kryterium ekonomicznego dotyczy przedmiotu opodatkowania: majątek, dochód, kapitał, konsumpcja, wydatki. Jeżeli przedmiotem opodatkowania jest majątek już istniejący, to zastosujemy podatek od kapitału. Jeżeli przejmujemy majątek to zastosujemy podatki dochodowe, podatek od spadków i darowizn. Jeżeli przedmiot opodatkowania stanowi wydatek na zakup dóbr lub usług, to zastosujemy podatki pośrednie.

Kryterium społeczne dotyczy podejścia przy konstruowaniu każdego podatku. W ramach tego kryterium wyróżniamy podatki osobiste i podatki rzeczowe. Przy kryterium osobistym ustawodawca bierze pod uwagę dużą ilość cech podatników, których dany podatek będzie dotyczył. W ten sposób w danym podatku mamy wiele preferencji (ulg i zwolnień), które zmniejszają ciężar podatkowy podatnika. Jednak takie podejście zmniejsza też wydajność fiskalną takiego podatku, ale zwiększa jego akceptowalność przez podatników.
W podejściu rzeczowym uwaga ustawodawcy koncentruje się na przedmiocie opodatkowania podatek jest mniej złożony, a forma poboru, wymiaru podatku, kontroli jest prostsza.

Według kryterium miejsca przeznaczenia środków z podatków, podatki dzielimy na podatki państwowe (centralne), które stanowią główny, obok bezzwrotnych środków pochodzących ze źródeł niepodatkowych, strumień dochodów budżetu państwa i podatki lokalne stanowiące dochody budżetów gmin.

Gmina, powiat i województwo mają udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) i z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) ale to nie zmienia ich centralnego charakteru. Wysokość udziałów jednostek samorządu terytorialnego w podatku PIT i CIT określa ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego.

Źródla:
J. Marczakowska-Proczka, System budżetowy, [w:] Współczesne finanse publiczne, ujęcie sektorowe, (red.) A.Alińska, B.Woźniak, Difin, Warszawa. 2019, s.186
Ustawa ordynacja podatkowa z dn. 29 sierpnia 1997 r.  art. 3 ust. 1 i art. 6, Dz.U. 1997, nr 137 poz. 926, z późn. zm.
Ustawa o  dochodach jednostek samorządu terytorialnego z dnia 13 listopada 2003 r. Dz.U. 2003, nr 203 poz.1966, art. 4 pkt.2 i 3, art. 5 pkt 2 i 3, art. 6 pkt. 2 i 3.

DR JOANNA MARCZAKOWSKA-PROCZKA,
adiunkt w Katedrze Skarbowości,
Kolegium Ekononomii-Społecznej