Ekonomia z życia wzięta - Noblowskie laury za naturalne eksperymenty w naukach ekonomicznych

Corocznie, począwszy od 1969 r., w „noblowskim miesiącu”, czyli październiku, Komitet Noblowski Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk (The Royal Swedish Academy of Sciences) ogłasza werdykt o przyznaniu w dziedzinie nauk ekonomicznych nagrody Banku Szwedzkiego ustanowionej dla uczczenia pamięci Alfreda Nobla (The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel).

W bieżącym roku nagroda ta została przyznana po raz 53.  Otrzymali ją trzej naukowcy – akademicy z USA: 1) pochodzący z Kanady 65-letni David Card z University of California, Berkeley – „za empiryczny wkład w  ekonomię pracy” (for his empirical contributions to labour economics); 2) 61-letni Joshua Angrist, izraelsko-amerykański ekonometryk z Massachusetts Institute of Technology w Cambridge,  oraz 3) pochodzący z Holandii 58-letni Guido Imbens ze Stanford University – „za ich metodologiczny wkład w analizę związków  przyczynowo-skutkowych” (for their methodological contributions to the analysis of causal relationships).

Choć tegoroczni laureaci są pracownikami trzech różnych instytucji naukowych, to wiążą ich wspólne zainteresowania ekonomią pracy oraz badania z tego obszaru z wykorzystaniem metod ekonometrycznych. Niezależnie od indywidualnych badań i publikacji mają oni także dzieła wspólne, a Angrista i Imbensa łączy nawet osoba promotora ich prac doktorskich. W obydwu przypadkach był to Orley Clark Ashenfelter z Princeton University, specjalizujący się w ekonometrii i jej zastosowaniach w ekonomii pracy, jednocześnie zwolennik   naśladowania   w ekonomii pracy i ekonomii empirycznej metodyki tradycyjnych nauk, w tym naturalnych eksperymentów.

Lista noblistów ekonomistów obecnie liczy 89 osób (corocznie przyznaje się jedną do maksymalnie trzech nagród). Na liście tej dominują naukowcy z USA, stanowiący ponad 70% nagrodzonych. Umacnia tę przewagę tegoroczny werdykt – wciąż wśród noblistów ekonomistów nieliczni są, niestety, naukowcy z innych krajów niż Stany Zjednoczone. Na Europę przypada tylko około 25% ekonomicznych noblowskich laurów (Mączyńska, 2018). Warto wspomnieć, że jedynie dwie kobiety (obie z USA) – Elinor Ostrom i Esther Duflo (notabene doktorantka Angrista, posiadająca także obywatelstwo francuskie) – dostąpiły tego wyróżnienia.  Dlatego według Nikodema Szewczyka, socjologa i ekonomisty,  także z tych względów ekonomię uznaje się za obszar wyjątkowo nieprzyjazny dla kobiet [Szewczyk, 2020]. Jak prawie co roku, po raz kolejny okazało się, że noblista to przeważnie osobnik w średnim wieku, mężczyzna, Amerykanin.

Ekonomiczny Nobel a Nagroda Nobla

Warto przypomnieć, że „ekonomiczny Nobel” ma znacznie krótszą (o prawie 70 lat) historię, a ponadto inne finansowe podłoże niż oryginalna Nagroda Nobla, ustanowiona w końcu XIX wieku. Alfred Nobel (1833–1896) – szwedzki przemysłowiec, naukowiec i wynalazca dynamitu – u schyłku życia zdecydował w testamencie z 1895 r., aby powołać „fundusz, z którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedzającym przynieśli ludzkości największe korzyści” . Zgodnie z tym zapisem i wolą ofiarodawcy nagrody powinny być przyznawane za osiągnięcia naukowe w fizyce, chemii, fizjologii, medycynie i literaturze oraz za wysiłki na rzecz światowego pokoju (Pokojowa Nagroda Nobla).

W odróżnieniu od oryginalnej Nagrody Nobla „ekonomiczny Nobel” nie jest finansowany z majątku pozostawionego przez Alfreda Nobla. Jak wspomniano, „ekonomicznego Nobla” – w drodze wyjątku i za przyzwoleniem Komitetu do spraw Nagrody Nobla – ufundował centralny Bank Szwecji (Sveriges Riskbank) w 1968 r., tj. w 300. rocznicę swojego powstania. Wraz z ustanowieniem tej nagrody podjęto decyzję, że w przyszłości nie będzie zwiększana liczba dziedzin, w których będą przyznawane noblowskie laury.

W przypadku „ekonomicznego Nobla” fundatorem jest zatem Bank Szwecji, natomiast oryginalną Nagrodę Nobla finansuje Fundacja Noblowska, zarządzająca majątkiem pozostawionym przez Alfreda Nobla. Z formalnego punktu widzenia ta pierwsza nie jest więc Nagrodą Nobla, ale jest z nią identyfikowana.  Nie jest to w pełni uprawnione, ale – tak jak w przypadku oryginalnej Nagrody Nobla – „ekonomiczny Nobel” jest przyznawany przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk w Sztokholmie (niezależną organizację założoną w 1739 r., której głównym celem jest promowanie nauki i wzmocnienie jej wpływu na społeczeństwo), co przesądza o randze.
Nagroda noblowska wynosi 10 mln koron szwedzkich – według obecnego kursu (z 16 października) jest to prawie 1,162 mln USD.  Zgodnie z decyzją Komitetu Noblowskiego połowę tej kwoty otrzyma David Card, druga połowa przypadnie do podziału pozostałym dwóm laureatom.

Uzasadnienie Komitetu Noblowskiego

Answering Causal Questions Using Observational Data – taki jest tytuł liczącego 43 strony  uzasadnienia przyznania nagrody przez Komitet Noblowski Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk (Scientific Background…, 2021). Wyraża on istotę i podstawowe cechy nowatorskiego, innego niż w ekonomii neoklasycznej, podejścia do badań ekonomicznych. Zamiast abstrakcyjnego modelowania (wysoce steoretyzowanego, hermetycznego, często trudnego do zrozumienia przez środowiska spoza nauki) trójka wyróżnionych naukowców, chcąc uzyskać odpowiedzi i rozwiązania na często wręcz palące pytania i problemy życia społeczno-gospodarczego, poddała badaniom realne zdarzenia i sytuacje na rynku pracy, wykorzystując rzeczywiste dane. Okazało się, że poprzez porównanie odmiennych rzeczywistości i następnie wnikliwą ilościową obróbkę tych danych z zastosowaniem modeli ekonometrycznych można dotrzeć do sedna sprawy. Tym samym naturalne eksperymenty stanowiły podstawowe narzędzie badawcze tegorocznych laureatów Nagrody Nobla z ekonomii.

W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku David Card wraz z Alanem Kruegerem (przedwcześnie samobójczo zmarłym w 2019 r., w wieku 58 lat) prowadzili badania płac i zatrudnienia poprzez porównania sytuacji przedsiębiorstw.  Badania te były prowadzone w dwu stanach USA: New Jersey, gdzie podniesiono płacę minimalną do najwyższej w tym kraju, i sąsiedniej Pensylwanii, gdzie takiej decyzji władze stanowe nie podjęły. Badane były m.in.  fastfoody, co ma o tyle znaczenie, że przeważnie zatrudniają one wielu pracowników mogących liczyć tylko na płacę minimalną. Card i Krueger zbadali około 400 takich restauracji w obydwu stanach USA. Chcieli ustalić, czy jest jakaś różnica w zmianach liczby pracowników zatrudnionych w miastach położonych blisko siebie, ale różniących się tylko decyzją w sprawie poziomu płacy minimalnej (Card, 1994).

Na naturalnych eksperymentach były także oparte wcześniej podjęte przez Carda badania, dotyczące oddziaływania napływu do USA imigrantów na płace i zatrudnienie pracowników. Ekonomista ten przeprowadził badania 120 tys. migrantów, którzy w 1980 r. przybyli z portu Mariel na Kubie i zasilili rynek pracy w Miami. Card nie poprzestał na prostym porównaniu płac i bezrobocia w Miami przed ową imigracją, byłoby to bowiem podejście obarczone ryzykiem błędów we wnioskowaniu, zwłaszcza błędu wynikającego z ignorowania faktu, że gospodarka USA doświadczyła przejścia od kwitnącej koniunktury w 1979 r. do jej głębokiego pogorszenia w 1981 r., co jednak nie miało nic wspólnego z kwestiami imigracyjnymi. Dlatego też badacz ten uzupełnił tło badawcze poprzez analizy zmian płac i bezrobocia na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w: Atlancie, Houston, Los Angeles i Tampie – St. Petersburgu.

Wyniki przeprowadzonych przez Carda i Kruegera badań podważyły obiegowe opinie, („obiegowe mądrości”), że urzędowe regulacje płacy minimalnej, a także napływ imigrantów szkodzą gospodarce i zatrudnieniu.  Jest to istotne, tym bardziej że doświadczenia wszystkich krajów dowodzą, iż każdorazowo, gdy rządy podnoszą płacę minimalną, pracodawcy biją na alarm, że prowadzi to do szkód gospodarczych.  Prowadzone przez Carda badania dotyczące imigrantów nie potwierdziły, że ich napływ oddziałuje na wzrost bezrobocia i spadek płac pracowników krajowych [Card, 2009; Card 2001].
 Z kolei   Angrist i Imbens – w   ramach naturalnych eksperymentów – badali wpływ długości i jakości edukacji na płace. Porównywali różnice w płacach, wynikające z daty urodzenia pracownika. Skonfrontowali różnice między płacami osób urodzonych na początku roku i tych urodzonych na jego końcu. W USA bowiem uczniowie muszą rozpocząć szkołę w roku kalendarzowym, w którym ukończyli sześć lat, ale mogą z niej zrezygnować wówczas, gdy tylko osiągną 16. Oznacza to, że np. osoba urodzona 31 grudnia będzie podlegała obowiązkowi edukacji rok dłużej niż urodzona 1 stycznia. Dzięki takim badaniom laureaci nagrody noblowskiej dowiedli, że długość edukacji korzystnie wpływa na płace.

W upowszechnionej skróconej (liczącej 8 stron) wersji uzasadnienia przyznania nagrody Komitet Noblowski stwierdza, że „(…) David Card, Joshua Angrist i Guido Imbens dowiedli, że naturalne eksperymenty mogą być wykorzystane w celu uzyskania odpowiedzi na kluczowe dla społeczeństwa kwestie, m.in. takie jak płaca minimalna i imigracja wpływająca na rynek pracy. Wyjaśnili dokładnie, czy i jak na podstawie takich badań można wnioskować na temat przyczyn i następstw rozmaitych decyzji”. W ocenie Komitetu Noblowskiego „dokonali oni rewolucji w badaniach empirycznych w naukach ekonomicznych” (they have revolutionised empirical research in the economic sciences) (The Prize…, 2021). Znaczenie takich badań trudno przecenić. Na potrzeby racjonalizowania decyzji podejmowanych w różnych obszarach życia społeczno-gospodarczego niezbędne jest bowiem zrozumienie ich konsekwencji.  Dotyczy to sfery zarówno prywatnej, jak i publicznej, decyzji indywidualnych czy też decyzji podejmowanych w ramach polityki społeczno-gospodarczej.

Tegoroczni laureaci, poprzez naturalne eksperymenty, przysporzyli więc naukom ekonomicznym nowych idei/koncepcji na temat rynku pracy i innych kwestii. Metodologia rozwijana przez Carda, Angrista i Imbensa ma walory szerokiej użyteczności, wskazuje na możliwości jej zastosowania także w innych niż podejmowane przez nich obszarach badawczych (zatem nie tylko w naukach ekonomicznych). W tym m.in. wyraża się właśnie wkład tych noblistów w rozwój nauki.

W uzasadnieniu przyznania nagrody Komitet Noblowski stwierdził ponadto: The Laureates’ contributions are separate but complementary. Starting with a series of paper from the early 1990s, David Card began to analyze a number of core questions in labor economics using “natural experiments”, i.e., a study design in which the units of analysis are exposed to as good as random variation caused by nature, institutions, or policy changes. These initial studies – on the minimum wage, on the impact of immigration, and on education policy – challenged conventional wisdom, and were also the starting point of an iterative process of replications, new empirical studies, and theoretical work, with Card remaining a core contributor. Thanks to this work, we have gained a much deeper understanding of how labor markets operate. In the mid-1990s, Joshua Angrist and Guido Imbens made fundamental contributions to the challenge of estimating an average treatment effect. In particular, they analyzed the realistic scenario when individuals are affected differently by the treatment and choose whether to comply with the assignment generated by the natural experiment. Angrist and Imbens showed that even in this general setting it is possible to estimate a well-defined treatment effect — the local average treatment effect (LATE) – under a set of minimal (and in many cases empirically plausible) conditions (Scientific Background…, 2021).

W swoim uzasadnieniu przyznania nagrody Komitet Noblowski podkreślił zatem indywidualny, a zarazem komplementarny wkład trzech laureatów w rozwój nauk ekonomicznych. Ich prace dowiodły, że naturalne eksperymenty są bogatym źródłem wiedzy i zwiększają możliwości oraz zdolności dochodzenia do trafnych odpowiedzi na kluczowe pytania dotyczące związków przyczynowo-skutkowych. Może być to źródłem rozlicznych korzyści gospodarczych i społecznych, zwłaszcza w sferze rynku pracy, choć nie tylko. Naturalne eksperymenty stanowią tym samym ważne poszerzenie narzędzi badawczych, umożliwiając łagodzenie ograniczeń, jakie występują przy stosowaniu randomizacji, czyli metodyki opartej nie na naturalnych eksperymentach, lecz kontrolowanych, reżyserowanych.  Często podawanym przykładem randomizacji jest testowanie skuteczności leków przez losowo (np. na zasadzie rzutu monetą) dobrane dwie grupy osób – tych, którym podaje się lek, i tych, które otrzymują jedynie placebo.

W badaniach ekonomicznych randomizacja może mieć jednak bardzo ograniczone zastosowanie, w wielu bowiem przypadkach ekonomiści badając oddziaływanie jakiegoś czynnika na zmiany ekonomiczne, nie mogą przeprowadzać kontrolowanych eksperymentów. Trudno sobie zatem wyobrazić jakikolwiek rząd, który zdecydowałby się na eksperymentalne podniesienie płacy minimalnej tylko wybranej grupie pracowników czy też dopuszczał napływ imigrantów tylko do jednego regionu, zabraniając tego innym, po to tylko, żeby sprawdzić, jak to wpłynie na rynek pracy i gospodarkę. Takie eksperymentowanie nie służyłoby spokojowi społecznemu i poczuciu sprawiedliwości, nie mówiąc już o innych, trudnych do przewidzenia następstwach. Tegoroczni nobliści dowiedli jednak, że poprzez naturalne eksperymenty można przełamać „randomiczne” bariery badawcze, i wskazali na możliwości naukowego czerpania z rzeczywistości i przekształcania prawdziwego świata w swego rodzaju ekonomiczne laboratorium.

Obalanie mitów i dogmatów. Płaca minimalna i syndrom „ekonomicznego potwora z Loch Ness”
Tegoroczna decyzja Komitetu Noblowskiego jest szczególnie ważna, ponieważ może sprzyjać   eliminowaniu mitów i dogmatów w polityce i życiu społeczno-gospodarczym na temat różnych kwestii ekonomicznych. Notabene, szczegółową analizę tego typu mitów przedstawia inny noblista – Paul Krugman w książce pod symptomatycznym tytułem Arguing with Zombies: Economics, Politics, and the Fight for a Better Future (Zmagania z Zombi: ekonomia, polityka i walka o lepszą przyszłość) (Krugman, 2020).

Jednym z takich niekorzystnych dla gospodarki i społeczeństw mitów jest właśnie twierdzenie, że urzędowe regulacje poziomu płacy minimalnej wpływają na wzrost bezrobocia, obniżanie konkurencyjności przedsiębiorstw i motywacji przedsiębiorców do inwestowania, a tym samym – obniżanie innowacyjności. W niektórych publikacjach podkreśla się, że takie podejście do płacy minimalnej i takie oceny mają cechy „ekonomicznego potwora z Loch Ness” – często omawianego, przedstawianego w rozmaitych opowiadaniach, dyskutowanego, ale nigdy nie widzianego. Szkodliwości płacy minimalnej badania nie potwierdzają, ale wskazują, że jest dokładnie odwrotnie. Dzieje się tak nie dlatego, że ekonomiści nie szukają negatywnego wpływu wystarczająco intensywnie, lecz dlatego, że takiego oddziaływania po prostu nie ma.  Potwierdzają to doświadczenia i praktyka wielu krajów, w których został wprowadzony mechanizm urzędowego wyznaczania poziomu płacy minimalnej i jej podwyższania.  Wynika z nich też fakt, że wpływ płacy minimalnej na gospodarkę jest niewątpliwie pozytywny i, co podkreśla się w wielu analizach, umożliwia ludziom wyjście z zaklętego kręgu kiepsko płatnych prac, szkodliwego dla ogółu relacji społeczno-gospodarczych.

Wbrew częstym opiniom mechanizm urzędowej płacy minimalnej nie tylko nie szkodzi gospodarce i zatrudnieniu, ale wręcz uzdrawia sytuację na rynku pracy i generalnie sprzyja poprawie koniunktury, a przy tym zmniejsza ubóstwo, nierówności dochodowe, przestępczość i – co ważne – eliminuje z rynku firmy, które nieefektywnie wykorzystują zasoby pracy.  Potwierdzają to badania nie tylko laureatów nagrody noblowskiej, lecz także wielu innych badaczy, w tym na gruncie polskim (Krajewska, 2019).

Zakończenie
Decyzje noblowskie zawsze budzą rozmaite kontrowersje.  Zastanawiające jest jednak to, że w obecnej, pandemicznej sytuacji na świecie noblowską nagrodą nie uhonorowano ekonomisty, który zajmuje się kwestiami kształtowania społeczno-gospodarczego, ukierunkowanego zarówno na harmonizowanie postępu ekonomicznego, społecznego i ekologicznego, jak i przywracanie ładu i równowagi oraz systemowej odporności na negatywne zjawiska.  Żal, że nie zostali nagrodzeni tacy naukowcy, jak np. Dani Rodrik czy Daron Acemoğlu (miejmy przynajmniej nadzieję, że w przyszłości doczekają się noblowskich laurów).

Z pewnością jednak tegoroczny Nobel w dziedzinie ekonomii cieszy przede wszystkim dlatego, że może sprzyjać obalaniu tak długo uporczywie utrzymujących się mitów, zwłaszcza dotyczących płacy minimalnej. Jest to zadziwiające, tym bardziej że już w XVIII wieku Adam Smith, uznawany za intelektualnego ojca ekonomii i liberalizmu, wskazywał na potrzebę wyznaczania minimalnego poziomu płacy. Można go zatem uznać za prekursora koncepcji płacy minimalnej, co potwierdza m.in. następujące stwierdzenie: „Człowiek musi zawsze żyć ze swej pracy; jego płaca robocza musi mu co najmniej wystarczać na utrzymanie. W większości wypadków musi ona być nawet nieco wyższa, w przeciwnym razie nie mógłby on stworzyć rodziny, a ród tych robotników wymarłby w pierwszym pokoleniu. (…) Najniższa kategoria zwykłych robotników powinna zarabiać co najmniej dwa razy tyle, ile potrzebuje na własne utrzymanie, aby każdy był w stanie wychować dwoje dzieci” (Smith, 2007, s. 81–82).  Smith dostrzegał zarazem potrzebę uregulowania praw robotników: „Pracodawcy, jako mniej liczni, o wiele łatwiej mogą się zrzeszać, a poza tym prawo uznaje ich zrzeszenia lub przynajmniej ich nie zabrania, robotnikom zaś nie pozwala się zrzeszać” (Smith, 2007, s. 79).

Mity narosłe wokół płacy minimalnej zaskakują, tym bardziej że po raz pierwszy   regulacje w tej kwestii zostały wprowadzone już w 1984 r.  w Nowej Zelandii, następnie w Australii i 1909 r. w Wielkiej Brytanii. Obecnie płaca minimalna to regulacja obowiązująca w większości krajów rozwiniętych, w tym w UE. Mimo tak długiego trwania i sprawdzalności zasadności oraz efektowności w praktyce mechanizm ten wciąż ma zagorzałych przeciwników, co tylko potwierdza wywody Krugmana o „ideach zombie”. Jednak można mieć nadzieję, że tegoroczne noblowskie laury zmniejszą liczbę przeciwników urzędowego regulowania płacy minimalnej.  
 
Bibliografia
Angrist, J.D., Imbens, G.W. (1995). Two-stage Least Squares Estimation of Average Causal Effect in Models with Variable Treatment Intensity, Journal of the American Statistical Association, 90(430), s. 431–442.
Angrist, J.D., Imbens, G.W., Rubin, D.B.  (1996). Identification of Causal Effects Using Instrumental Variables, Journal of the American Statistical Association, 91, s. 444–472.
Card, D. (2001). Immigrant Inflows, Native Outflows, and the Local Labor Market Impacts of Higher Immigration, Journal of Labor Economics, 19(1), s. 22–64.
Card, D. (2009). Immigration and Inequality, American Economic Review, 99(2), s. 1–21.
Card, D., Krueger, A.B. (1992). Does School Quality Matter? Returns to Education and the Characteristics of Public Schools in the United States, Journal of Political Economy, 100(1), s. 1–40.41.
Card, D., Krueger, A.B. (1994). Minimum Wages and Employment: A Case Study of the Fastfood Industry in New Jersey and Pennsylvania, American Economic Review, 84, s. 772–784, https://davidcard.berkeley.edu/papers/njmin-aer.pdf  (dostęp 14.10.2021).Card, D., Krueger, A.B. (1995). Myth and Measurement: The New Economics of the Minimum Wage. Princeton: Princeton University Press.
https://davidcard.berkeley.edu/papers/njmin-aer.pdf  (dostęp 14.10.2021).
Full Text of Alfred Nobel's Will, http://www.nobelprize.org/alfred_nobel/will/will-full.html (dostęp: 15.10.2015).
Krajewska, A., Krajewski, S. (2019). Płaca minimalna jako kontrowersyjne narzędzie kształtowania dochodów. X Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa: PTE, https://kongresekonomistow.pl/materialy-kongresowe/_/attachment/inline/…; (dostęp 15.10.2021).
Krugman, P. (2020). Arguing with Zombies. Economics, Politics, and the Fight for a Better Future. New York: WW Norton & Co.
Mączyńska, E. (2018). Richard H. Thaler – Nobel z ekonomii – 2017 r. Ekonomia z życia wzięta, Ekonomista, 2.
Scientific Background on the Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2021. Answering Causal Questions Using Observational Data (2021). The Committee for the Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel, https://www.nobelprize.org/prizes/economic-sciences/2021/advanced-infor… (dostęp  14.10.2021).
Smith, A. (2007). Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Szewczyk, N.  (2020). Nobel z ekonomii dla kobiety? To za mało, Krytyka Polityczna, https://krytykapolityczna.pl/gospodarka/nobel-z-ekonomii-dla-kobiety-to… (dostęp: 15.10.2021).
The Prize in Economic Sciences 2021 Popular Science Background (2021), The Royal Swedish Academy of Sciences, https://www.nobelprize.org/uploads/2021/10/popular-economicsciencespriz… (dostęp: 15.10.2021).

PROF. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA,  honorowy prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego