Takāful – ubezpieczenia muzułmańskie

Wartość globalnego rynku ubezpieczeń muzułmańskich jest nieco mniejsza niż wartość aktywów zakładów ubezpieczeń w Polsce. Stanowi zarazem ułamek (i to drobny – około 2%) wartości aktywów sektora finansów muzułmańskich1. Mimo to można zaryzykować twierdzenie, że zainteresowanie ubezpieczeniami muzułmańskimi na świecie jest zdecydowanie większe aniżeli polskim sektorem ubezpieczeń, co można zmierzyć chociażby liczbą publikacji naukowych poświęconych tym obydwu zagadnieniom. Wynika to nie tyle z wartości rynkowej muzułmańskich ubezpieczeń (choć ta niewątpliwie rośnie), co raczej ze specyficznej otoczki symbolicznej.

Ubezpieczenia muzułmańskie określane są mianem takāful, które odróżnia się od ubezpieczeń konwencjonalnych, znanych jako tāmīn. Te ostatnie funkcjonują w świecie arabskim od stuleci, podobnie jak inne rozwiązania finansowe przyjęte ze świata zachodniego. Ubezpieczenia typu takāful pojawiły się stosunkowo późno – niecałe 40 lat temu. Z jednej strony stanowiły naturalny, kolejny etap rozwoju sektora finansów muzułmańskich, z drugiej zaś oferowały bogate instrumentarium symboliczne zwolennikom poglądu, jakoby islam mógł przeciwstawić się światowi zachodniemu. Zasady funkcjonowania takāful muzułmanie wywodzą od czasów samego Mahometa i społeczności plemiennych zamieszkujących Półwysep Arabski. Surowy, pustynny klimat sprawił, że jego mieszkańcy wypracowali system wzajemnego wspierania się na wypadek suszy. 

Idąc tym tropem, można uznać, że muzułmanie wypracowali system zabezpieczenia społecznego już w czasach Mahometa, a Europejczycy – dopiero na początku XIX wieku. Taką retorykę stosują fundamentaliści muzułmańscy, starając się wykazać, że Zachód nie ma muzułmanom nic do zaoferowania, a wiele z tego, co wypracował, zawdzięcza inspiracjom ze świata islamu. Z pewnością jest w tym trochę prawdy, z czego często nie zdajemy sobie sprawy. Na przykład utarło się, że słowo ryzyko pochodzi od włoskiego risicare, jednak równie dobrze może wywodzić się z arabskiego rizq2. Można powiedzieć, że w tym przypadku historia zatoczyła koło, ponieważ pierwszy prawnik muzułmański, który podjął problematykę ubezpieczeń, Muhammad Ibn Abidīn określał ubezpieczenia mianem sukarat, inspirując się włoskim słowem siguare. Miał jednak na myśli ubezpieczenia konwencjonalne, ponieważ za jego czasów – na przełomie XVII i XVIII w. – tych muzułmańskich po prostu nie było.
Aby wpisać się w globalny system finansowy, zakłady ubezpieczeń takāful mają podwójnie trudne zadanie: po pierwsze, muszą spełnić oczekiwania klientów na poziomie porównywalnym do oferty konwencjonalnych zakładów ubezpieczeniowych, po drugie, oferowane produkty muszą być zgodne z zasadami islamu. Nic więc dziwnego, że ich udział w rynku ubezpieczeń państw muzułmańskich jest niewielki. Obecnie na trzy państwa muzułmańskie przypada 85% całego globalnego rynku tego typu ubezpieczeń. Są to Arabia Saudyjska (37%), Iran (34%) oraz Malezja (14%)3. Pierwsze dwa państwa charakteryzuje w dużej mierze zislamizowana gospodarka, natomiast w przypadku Malezji przyjęto komercyjne podejście do takāful, opierając go na modelu mudaraba, czyli spółki komandytowej i przewidując możliwość inwestowania zgromadzonych środków. Jednak i tam za duży udział takāful w lokalnym rynku ubezpieczeń odpowiada lansowana przez państwo polityka islamizacji jako przewagi konkurencyjnej4, dzięki której Malezja jest jednym z centrów światowych bankowości muzułmańskiej oraz takāful. Z tego względu warto pokrótce przedstawić, w jaki sposób takāful działa w praktyce.

Ubezpieczenia muzułmańskie, znane jako takāful, przyciągają uwagę nie tyle ze względu na swój udział w globalnym rynku ubezpieczeń, co raczej na swoją odmienność. Dla nas mogą być ciekawostką – innym sposobem patrzenia na ubezpieczenia. Muzułmanom dają natomiast możliwość korzystania z produktów ubezpieczeniowych zgodnych z zasadami ich religii. Warto jednak dodać, że nie wszystkim, albowiem w zdecydowanej większości państw muzułmańskich dominują ubezpieczenia konwencjonalne. Ten swoisty paradoks można wyjaśnić, biorąc pod uwagę bardzo krótką, niespełna 40-letnią historię muzułmańskich ubezpieczeń oraz to, że powstały w dużej mierze jako projekt polityczny – jeden z elementów islamizacji sektora finansowego, a zarazem narzędzie służące do przeciwstawienia się zachodniemu kapitalizmowi.

Tym, co znacząco odróżnia malezyjski rynek ubezpieczeniowy i takāful łącznie od innych rynków ubezpieczeniowych w krajach muzułmańskich, jest wyjątkowa dominacja ubezpieczeń na życie nad ubezpieczeniami majątkowymi. Znaczącą część takāful na życie, które wraz z konwencjonalnymi ubezpieczeniami na życie zajmują około 70% rynku ubezpieczeń, stanowią polisy powiązane z produktami bankowymi – głównie zabezpieczenie kredytów hipotecznych. Ostatnie lata to również rozwój produktów o charakterze inwestycyjnym (swoiste muzułmańskie unit-linked), których udział w ciągu ostatnich 5 lat wzrósł z 42 do 47% w składce family takāful ogółem. Warto zaznaczyć, że regulacje związane z nowymi wymogami kapitałowymi zostały wprowadzone w 2013 r. i spowodowały widoczny zastój w tempie zmian na rynku takāful w Malezji. Wśród bardziej popularnych produktów znajdują się również ubezpieczenia kosztów leczenia, które oferowane są w Malezji w dwóch formach: jako powiązane z ubezpieczeniami na życie lub w formie stand alone w ramach ubezpieczeń majątkowych. Dominującymi kanałami sprzedaży family takāful są agencje ubezpieczeniowe oraz banki. Organy regulacyjne – głównie Bank Negara Malaysia (BNM) – zachęcają do rozwoju kanałów nieagencyjnych, w tym zwłaszcza bankowego, oraz kanałów bezpośrednich5.

Rynek takāful w Malezji stoi przed wieloma możliwościami transformacji. Nowe wyzwania wynikają z konwergencji, cyfryzacji, reform prawa oraz zmieniających się oczekiwań klientów. Dotychczasowy poziom cyfryzacji takāful – mimo wysokich oczekiwań ze strony rynku – jest jak na razie niezadowalający, integracja procesów obsługi klienta oraz wewnątrz zakładów ubezpieczeń – tylko w sferze projektów i zapowiedzi, pozostaje bez realnego przełożenia na codzienne operacje6. 

Kolejną siłą napędową dla rozwoju rynku takāful była zmiana sposobu naliczania składek ubezpieczeniowych (detaryfikacja). Przez wiele dziesięcioleci stawki ubezpieczeń komunikacyjnych i ogniowych w Malezji były sztywne, a taryfy były ustalane przez głównego nadzorcę (BMN). Były to stałe cenniki, które określały stawki składki w formie opłaty pobieranej od klientów przez zakłady ubezpieczeń działające w formie tradycyjnej, jak i takāful. Podstawową zasadą było to, że ubezpieczyciele nie mogli zmieniać tych cen. W przypadku ubezpieczeń komunikacyjnych spowodowało to rosnącą lukę między pobieranymi składkami a wypłacanymi odszkodowaniami, co w konsekwencji spowodowało poważne straty finansowe ubezpieczycieli. W związku z zaistniałą sytuacją rozpoczęto długotrwały i kilkuetapowy plan liberalizacji przepisów. Docelowo zakłada się, że stawki składek nie będą już regulowane i będą ustalane wyłącznie przez rynek.

Historię i teraźniejszość rynku takāful można opowiadać na dwa sposoby: wychodząc z muzułmańskiej myśli społeczno-politycznej, w której takāful jest dowodem wyższości świata islamu nad Zachodem i/lub narzędziem niwelowania ryzyka i wsparciem dla potrzebujących albo patrząc na niego jak na specyficzną ofertę funkcjonującą na globalnym rynku produktów ubezpieczeniowych. Samoistnie żadna z tych historii nie da pełnego obrazu – brakować będzie drugiej perspektywy. Bez komponentu islamistycznego takāful będzie postrzegany jako religijna zachcianka, z kolei bez analizy rynku ubezpieczeń – pozostanie w sferze postulatów muzułmańskich myślicieli. Osoby zainteresowane tematem takāful zapraszamy do lektury naszej monografii: „Takāful – ubezpieczenia muzułmańskie”, która już wkrótce ukaże się nakładem Oficyny Wydawniczej SGH. Łączymy w niej obie te perspektywy. 

Rynek takāful będzie najpewniej nadal się rozwijał. We wspomnianej Malezji przyszłość takāful będzie polegała na wdrażaniu innowacyjnych modeli biznesowych, w tym wykorzystaniu elektronicznych kanałów dystrybucji i systemów likwidacji szkód, które przyczynią się do znaczącej redukcji kosztów działalności, co przełoży się na niższe składki lub wyższą wartość ochrony dla właściciela polisy. Równolegle z tymi zmianami w krajach ASEAN nadzory ubezpieczeniowe będą kłaść nacisk na rozwój przedsiębiorstw FinTech wspierających działalność ubezpieczeniową i typu takāful oraz na zwiększenie liczby operatorów takāful obsługujących segment mniej zasobnych gospodarstw domowych. Przewiduje się, że takāful odegra znaczącą rolę w promowaniu integracji finansowej i wychodzeniu z ubóstwa. Zagadnienie to było i jest tematem wielu dyskusji zarówno w kręgach politycznych, jak i akademickich. 

Potencjał takāful leży w dużej mierze w jego wartości symbolicznej. Z oferty zakładów takāful korzystać mogą zarówno bogaci i religijni klienci, jak również ci ubożsi, którzy do tej pory w ogólnie nie korzystali z ubezpieczeń, mając do dyspozycji wyłącznie ubezpieczenia konwencjonalne. Co więcej, jak długo takāful będą lansowane jako alternatywa dla zachodniego systemu finansowego, tak długo mogą liczyć na zainteresowanie ze strony państw stawiających na islamizację – zarówno hanbalickich monarchii Zatoki Perskiej, jak również Iranu, Brunei czy państw Azji Południowo-Wschodniej, które widzą w takāful źródło swojej przewagi konkurencyjnej. Inna sprawa, że na swój sposób takāful nie tylko nie jest alternatywą dla zachodniego porządku, ale w zasadzie wpisuje się w jego ramy. Wszak biznes, to biznes – nawet jeżeli zwie się takāful. 

_BIBLIOGRAFIA
<sup>1. Islamic Finance Development Report 2018, Thompson Reuters, 2018, s. 5.
2. L. Magne, Histoire sémantique du risque et de ses corrélats, Suivre le fil d’ariane étymologique et historique d’un mot clé dumanagement contemporain, „Journées d’Histoire de la Comptabilité et du Management” 2010.
3. H. Mohamed, H. Ali, Blockchain, Fintech, and Islamic Finance, de Gruyter 2019, s. 150.
4. J. Fischer, Proper Islamic Consumption: Shopping among the Malays in Modern Malaysia, NIAS 2009.
5. Global Takaful Report 2017, Milliman Research Report, Markets trends in family and general Takaful, lipiec 2017, s. 23.
6. Malaysian Insurance Highlights 2019, Malaysian RE 2019.</sup>