Strefa wolnego handlu – aktywator potencjału Afryki?

Wymiana handlowa w ramach Afrykańskiej Kontynentalnej Umowy o Wolnym Handlu (African Continental Free Trade Agreement – AfCFTA) rozpoczęła się 1 stycznia 2021 r. Dzięki umowie do 2030 r. Afryka może stać się największą strefą wolnego handlu na świecie pod względem liczby państw członkowskich, z potencjałem rynkowym obejmującym 1,3 mld konsumentów oraz całkowitym PKB o wartości 2,5 bld USD (rysunek 1). Umowa AfCFTA została podpisana w 2018 r. przez 44 państwa afrykańskie na szczycie Unii Afrykańskiej (African Union – AU) w Kigali w Rwandzie (w ciągu następnego roku dołączyło kolejnych osiem państw). Zatwierdzona w 2019 r. na szczycie AU w Niamey w Nigrze i ratyfikowana do września br. przez 38 państw, stanowi jedno z najważniejszych współczesnych osiągnięć na kontynencie.

Znaczenie AfCFTA ma jednak zasięg globalny, umowa ta stanowi bowiem największe od lat dziewięćdziesiątych XX wieku porozumienie liberalizujące handel na świecie. Integracja ekonomiczna na kontynencie afrykańskim przebiegała do tej pory w mniejszych, czasem nakładających się na siebie, ugrupowaniach, takich jak np. Wspólnota Rozwoju Afryki Południowej (Southern African Development Community – SADC) czy Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (Economic Community of West African States –E COWAS). To właśnie uzgodnienia z Kigali po raz pierwszy podnoszą ją na poziom całego kontynentu. Po pierwsze, w obszarach polityki objętych już porozumieniami regionalnymi AfCFTA zapewnia wspólne ramy regulacyjne oraz obniżenie taryf celnych, zmniejszając w ten sposób rozdrobnienie rynku kontynentalnego. Po drugie, umowa ta pogłębia dotychczasową integrację, wprowadzając w większym stopniu środki pozataryfowe.

RYSUNEK 1. Udział Afryki w światowym handlu, PKB oraz populacji (%)

Źródło: World Bank. The African Continental Free Trade Area: Economic and Distributional Effects, World Bank, Washington, DC, doi:10.1596/978-1-4648-1559-1.

To właśnie zakres nowej umowy handlowej, wykraczający daleko poza taryfy celne, stanowi o jej bezprecedensowym i nowatorskim charakterze. Pogłębiona integracja (deep trade agreements) obejmuje wiele obszarów polityki, które mają kluczowe znaczenie dla rozwoju gospodarczo-społecznego. Zasady zawarte w tzw. pogłębionych umowach przyczyniają się do określenia sposobu funkcjonowania gospodarek, reżimy handlowe i inwestycyjne wyznaczają zakres integracji gospodarczej, reguły konkurencji oddziałują na efektywność ekonomiczną, a ochrona praw własności intelektualnej ma znaczenie dla rozwoju innowacyjnego (rysunek 2).

Nowa strefa handlu obejmuje jednak głównie swobodny przepływ towarów i usług. Likwidacja 90% barier taryfowych może zwiększyć wewnątrzafrykańską wymianę handlową nawet o połowę. Obecnie handel w obrębie kontynentu stanowi zaledwie około 10% obrotów państw afrykańskich. Zniechęcają do niego m.in. słaba infrastruktura, struktura produkcji, protekcjonizm czy ograniczenia prawne. Eksperci Banku Światowego szacują, że dzięki pełnemu wdrożeniu postanowień umowy AfCFTA (obejmującej redukcję taryf celnych w handlu wewnątrzkontynentalnym, ograniczenie barier pozataryfowych oraz wdrożenie umowy o ułatwieniach w handlu, tj. Trade Facilitation Agreement – TFA) do 2035 r. wielkość całkowitego eksportu wzrośnie o około 30%, a eksportu wewnątrzkontynentalnego – o ponad 80% (rysunek 3). Najwyższy wzrost dotyczyłby produkcji przemysłowej, której całkowity eksport może wzrosnąć o 62%, a eksport wewnątrzkontynentalny – aż o 110%.

Afrykańska Kontynentalna Umowa o Wolnym Handlu (AfCFTA) stanowi jedno z najważniejszych osiągnięć na kontynencie afrykańskim. Oprócz korzyści finansowych może ona spowodować przyśpieszenie transformacji Afryki w kierunku zrównoważonego rozwoju.  Będzie zwiększać konkurencyjność afrykańskiej gospodarki na wiele sposobów: poprzez rozwój przemysłu, ekspansję handlową i transfer technologii. Pobudzenie tych obszarów wydaje się być odpowiedzią na najważniejsze wyzwania gospodarek państw Afryki.

Umowa AfCFTA może oddziaływać także na realny wzrost dochodów mieszkańców Afryki. W ramach połączonej liberalizacji taryf i redukcji barier pozataryfowych wzrost ten w 2035 r. wyniósłby 2,4% na poziomie całego kontynentu. Największy impuls może przynieść jednak wdrożenie TFA, ograniczającej bariery administracyjne w handlu, co przyczyni się do zwiększenia dochodów krajów sygnatariuszy AfCFTA aż o 7%.

RYSUNEK 2. Szacunkowa zmiana wartości barier pozataryfowych (ważonych handlem) nałożonych na import AfCFTA w wybranych państwach afrykańskich (%)

Źródło: World Bank. The African Continental Free Trade Area: Economic and Distributional Effects, World Bank, Washington, DC, doi:10.1596/978-1-4648-1559-1.

RYSUNEK 3. Zmiana udziału eksportu wewnątrz strefy AfCFTA w eksporcie ogółem w 2035 r. według różnych scenariuszy (%)

Źródło: World Bank. The African Continental Free Trade Area: Economic and Distributional Effects, World Bank, Washington, DC, doi:10.1596/978-1-4648-1559-

RYSUNEK 4. Tempo wzrostu płac po wdrożeniu AfCFTA według płci (pkt proc.)

Uwaga: Zmiana procentowa r/r w stosunku do wartości wyjściowej.
Źródło: World Bank. The African Continental Free Trade Area: Economic and Distributional Effects, World Bank, Washington, DC, doi:10.1596/978-1-4648-1559-1.

Strefa wolnego handlu przynosi korzyści państwom członkowskim dzięki obniżeniu kosztów ponoszonych przez producentów i konsumentów, ograniczeniu biurokracji administracyjnej oraz kosztów przestrzegania przepisów. Redukcja ceł sprzyja obniżeniu cen towarów importowanych zarówno dla konsumentów, jak i producentów wykorzystujących surowce pośrednie. Normy sanitarne, fitosanitarne oraz techniczne mają na celu ochronę bezpieczeństwa i praw konsumentów, ale różnice w przepisach i normach w poszczególnych krajach prowadzą do zwiększenia kosztów, a często są wykorzystywane także jako bariery w handlu. Zobowiązania podjęte w nowej umowie zredukują te koszty, przyczynią się do intensyfikacji wymiany handlowej, wzrostu eksportu oraz zwiększenia dochodów obywateli państw afrykańskich.

Jednak efekty długookresowe funkcjonowania strefy wolnego handlu mogą obejmować także przemiany strukturalne i systemowe. Wdrożenie postanowień umowy AfCFTA może przyczynić się do dalszego spadku ubóstwa, oddziałując na poprawę sytuacji materialnej około 30 mln obywateli. W Afryce Zachodniej wskaźnik ubóstwa zmniejszyłby się o 12 mln osób, podczas gdy w Afryce Środkowej i Afryce Wschodniej wyniósłby, odpowiednio, 9,3 mln i 4,8 mln. Według szacunków AfCFTA do 2035 r. może pomóc wyjść z ubóstwa 67,9 mln ludzi, czyli 3,6% populacji kontynentu.

Wdrożenie AfCFTA może także zwiększyć możliwości zatrudnienia oraz wynagrodzenia pracowników niewykwalifikowanych, a dodatkowo wspierać niwelowanie różnic w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn (rysunek 4). Do roku 2035 pensje dla niewykwalifikowanej siły roboczej mogą wzrosnąć o 10,3%. Płace rosłyby nieco szybciej dla kobiet niż dla mężczyzn, ponieważ wzrosłaby produkcja w kluczowych gałęziach przemysłu „kobiecego” (o dużej sile roboczej).

Analitycy Międzynarodowego Funduszu Walutowego twierdzą, iż umowa AfCFTA może aktywować potencjał rozwojowy Afryki. Połączenie afrykańskich fabryk i łańcuchów produkcyjnych z globalnymi łańcuchami wartości może dać początek tzw. „fabryce Afryka”. Nazwa ta nawiązuje bezpośrednio do „fabryki Europa”, „fabryki Ameryka Północna” czy „fabryki Azja” – kontynentów, na których współcześnie koncentrują się globalne łańcuchy wartości.

Początek drugiego dziesięciolecia XXI wieku przyniósł wiele optymistycznych prognoz dla kontynentu afrykańskiego. Najbardziej opiniotwórcze media donosiły, że po dekadach permanentnego kryzysu polityczno-gospodarczego Afryka staje się „kontynentem przyszłości”, „inwestycyjnym eldorado”, „lwami, które ruszyły z miejsca”. Pozostawała ona zatem kontynentem „drzemiącego potencjału”. Nowa strefa wolnego handlu i reformy z nią związane mogą aktywować potencjał afrykańskiego dynamizmu i uczynić ten kontynent realnym globalnym konkurentem.

Utworzenie jednej z największych stref wolnego handlu na świecie będzie zwiększać konkurencyjność afrykańskiej gospodarki na wiele sposobów: poprzez rozwój przemysłu, dywersyfikację źródeł wzrostu, ekspansję handlu wewnątrzkontynentalnego oraz transfer technologii. Pobudzenie i rozwój wszystkich tych obszarów wydaje się być odpowiedzią na najważniejsze wyzwania gospodarek państw Afryki, identyfikowane przez ekonomistów na przestrzeni ostatnich lat. Wspólne ramy regulacyjne i przejrzyste zasady będą ważnym elementem przyjaznego dla biznesu środowiska, którego przedsiębiorcy tak potrzebują, aby skorzystać z możliwości rozwoju.

dr Anna Masłoń-Oracz
Pełnomocniczka rektora SGH ds. Afryki.
Autorka wykładów i szkoleń z zakresu zarządzania strategicznego, które prowadzi na trzech kontynentach (Europa, Afryka, Azja). Odbyła liczne wyjazdy studyjne do: Senegalu, Rwandy, Zambii, Burundi, Tanzanii, Ugandy, Kenii i Chin. Koordynatorka projektu „Jean Monnet o Unii Europejskiej i współczesnej Afryce Subsaharyjskiej – AFROEU”. Członkini Rady Fundacji Afriquia oraz wiceprezeska Zarządu Polskiego Stowarzyszenia Badań Wspólnoty Europejskiej. Indeksowana w ogólnopolskiej bazie ZnaneEkspertki.pl. Zrealizowała ponad 100 wystąpień i prelekcji na konferencjach krajowych i zagranicznych. Autorka i współautorka artykułów w uznanych czasopismach i rozdziałów w książkach.

dr inż. Ewa Osuch-Rak
Asystentka w Katedrze UE im. Jeana Monneta w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym SGH w Warszawie. Do jej zainteresowań badawczych należą innowacje, ich wpływ na rozwój państw i regionów oraz źródła finansowania rozwoju innowacyjnego przedsiębiorstw. Koordynatorka i asystentka projektu EU4AFRI, poświęconego współpracy UE i Afryki, w ramach którego prowadzi badania oraz upowszechnia wiedzę na temat Design Thinking jako narzędzia w projektowaniu rozwiązań z zakresu polityki rozwoju. Laureatka programu MNiSW „Top 500 Innovators”, w ramach którego odbyła staż na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Autorka i współautorka publikacji z zakresu polityki innowacyjnej, systemów innowacji oraz polityki rozwoju. Koordynatorka i uczestniczka wielu projektów naukowo-badawczych oraz wdrożeniowych, realizowanych dla sektora zarówno publicznego, jak i prywatnego.

Artykuł jest częścią wydanie specjalne Gazety SGH (364) Insight 2021.