Założenia systemu doskonalenia jakości kształcenia

Doświadczenia SGH z wdrażaniem systemu doskonalenia jakości kształcenia sięgają wczesnych lat 90. Jego elementy były tworzone wraz z założeniami ówczesnej reformy SGH. Wiele rozwiązań systemowych funkcjonuje do dziś i pozostają one aktualne – znalazło to potwierdzenie w przyjętej w ubiegłym roku ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. To zaskakujące, ponieważ w początku lat 90. wiedza o tym, czym jest (lub powinien być) wewnętrzny system zapewniania jakości kształcenia, nie była tak rozpowszechniona jak obecnie, zaś twórcy ówczesnego systemu w SGH używali do opisu systemu zdroworozsądkowego, niesformalizowanego języka, który dziś byłby uznany za niefachowy. System przez lata przechodził ewolucyjne i rewolucyjne przemiany, lecz jego zrąb zachował do dziś aktualność.

W 2017 r. rektor SGH powierzył prof. Ewie Chmieleckiej funkcję pełnomocnika ds. uczelnianego systemu zarządzania jakością kształcenia (USZJK), stawiając przed nią i jej zespołem dwa podstawowe zadania: (1) przegląd procesów i procedur systemu zarządzania jakością kształcenia przyjętego Uchwałą Senatu SGH z 23 marca 2016 r. oraz ocenę, czy są one wdrożone i przyczyniają się do poprawy jakości kształcenia w SGH; (2) rozpoznanie przyczyn ewentualnych niedrożności systemu i naszkicowanie ich lepszych, efektywnych rozwiązań. Efektem prac pełnomocnika ds. USZJK i zespołu jest propozycja uaktualnionego systemu doskonalenia jakości kształcenia w SGH, która wkrótce zostanie przedstawiona do konsultacji władzom i społeczności SGH. Proponowane rozwiązania mają stanowić odpowiedź na zdiagnozowane przez zespół USZJK potrzeby społeczności akademickiej. Pełny projekt zaktualizowanego systemu przedstawiony zostanie 16 maja br. podczas pierwszego dnia jakości kształcenia w SGH, który być może, stanie się stałym elementem kalendarza naszej uczelni. W artykule przedstawione są krótko podstawowe założenia projektu. Pełniejszy opis systemu ma trafić – już po konsultacjach – do następnego wydania „Gazety SGH”.

Wewnętrzny system doskonalenia jakości kształcenia

Budując wewnętrzny system doskonalenia jakości kształcenia, należy zachować zgodność z mechanizmami zewnętrznego zapewniania jakości – na poziomie krajowym i międzynarodowym – oraz uwzględnić regulacje dotyczące jakości istniejące w uczelni i zebrane przez nią doświadczenia.

W odniesieniu do otoczenia instytucjonalnego pod uwagę należy wziąć w szczególności poniższe dokumenty:

• Standardy i wskazówki dla zapewniania jakości w europejskim obszarze szkolnictwa wyższego (The Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area – w skrócie ESG);
• zapisy Ustawy 2.0 dotyczące jakości kształcenia oraz odpowiednie rozporządzenia MNiSW;
• zgodne z powyższymi dokumentami, lecz bardziej szczegółowe, standardy i kryteria ocen PKA (a także innych instytucji akredytujących, do oceny których aspiruje SGH).

Nadrzędnym celem pierwszego dokumentu jest wspólne zrozumienie zapewniania jakości kształcenia w ramach europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego. Standardy zawarte w dokumencie podzielone są na trzy części i dotyczą: (1) wewnętrznego (na poziomie instytucji) zapewniania jakości; (2) zewnętrznego zapewniania jakości; (3) agencji zewnętrznego zapewniania jakości. Te trzy elementy razem stanowią podstawę europejskiego systemu zapewnienia jakości w szkolnictwie wyższym, który obowiązuje kraje – członków procesu bolońskiego. Wybrane standardy dotyczące systemów wewnętrznych głoszą:

• Uczelnie powinny posiadać wewnętrzną politykę w zakresie zapewniania jakości, której założenia podawane są do wiadomości publicznej i stanowią część ich zarządzania strategicznego. Wewnętrzny system zapewniania jakości jest częścią i narzędziem tej polityki.

Wymienione w tym punkcie zadanie jest obecnie realizowane przez zespół USZKJ. W jego ramach przeprowadzana jest kwerenda istniejących w SGH dokumentów i procedur dotyczących jakości kształcenia. Uaktualniony system zapewniania jakości będzie osadzony w projekcie nowego Statutu SGH.

• Instytucje powinny posiadać mechanizmy (procesy) dotyczące projektowania i zatwierdzania programów. Kwalifikacja wynikająca z programu powinna być przejrzyście opisana oraz odnosić się do odpowiedniego poziomu krajowych ram kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego.

Ten element od lat stanowi ugruntowaną i dobrze zaprojektowaną część wewnętrznego systemu zapewniania jakości w SGH. Analizy zespołu pełnomocnika ds. USZKJ uaktualnią go nieco, nie naruszając dobrze ugruntowanej tradycji.

• Kształcenie, uczenie się i system oceniania powinny być nakierowane na studenta (student centered learning), tzn. punktem odniesienia dla wszelkich działań w instytucji jest student i jego rozwój.

Uczelniany system wyboru zajęć i indywidualizacji kształcenia dobrze odpowiada temu standardowi. Ma on jednakże również swoje słabsze strony, które nowy system powinien dostrzegać i pokazywać drogi jego naprawy.

• Instytucja powinna dbać o kompetencje swojej kadry dydaktycznej. Powinna stosować sprawiedliwe i przejrzyste procesy rekrutacji i rozwoju pracowników.

Systemowe rozwiązania na rzecz podnoszenia kompetencji kadry dydaktycznej oraz jej motywowania to istotny element uczelnianego systemu wewnętrznego zapewniania jakości. Jednak pytanie o to, jak bardzo jest to skuteczne działanie, zachowuje od lat aktualność.

• Instytucje powinny monitorować programy kształcenia i dokonywać ich okresowych przeglądów w celu zapewnienia osiągania wyznaczonych celów. Programy powinny odpowiadać potrzebom studentów i społeczeństwa. Działania te powinny prowadzić do ciągłego doskonalenia programów. Wszelkie działania zaplanowane lub podjęte w wyniku monitorowania powinny być przekazane wszystkim zainteresowanym.

W SGH istnieją procedury odpowiadające tej wytycznej, jednakże wymagają one poprawy co do przejrzystości oraz sposobów pozyskiwania informacji o jakości zajęć, a także o tym, jak są pożytkowane dla poprawy jakości zajęć.

• Cykliczne zewnętrzne zapewnianie jakości: instytucje powinny podlegać cyklicznemu zewnętrznemu zapewnianiu jakości zgodnie ze Standardami i wskazówkami dla zapewniania jakości w europejskim obszarze szkolnictwa wyższego.

Powyższa wytyczna realizowana jest w SGH poprzez akredytacje PKA i innych agencji oceny jakości kształcenia.

Drugim istotnym dokumentem branym pod rozwagę w trakcie prac nad propozycją uaktualnionego systemu doskonalenia jakości jest Ustawa 2.0 i towarzyszące jej rozporządzenie MNiSW w sprawie warunków prowadzenia studiów oraz charakterystyk drugiego stopnia efektów uczenia się dla kwalifikacji na poziomach 6–8 Polskiej Ramy Kwalifikacji. Rozporządzenia te nie wnoszą wiele nowego do rozwiązań w sferze projektowania i prowadzenia procesu dydaktycznego stosowanych uprzednio w SGH. Zachowują ścisły związek programów studiów z opisami poziomów Polskiej Ramy Kwalifikacji przy jednoczesnym zniknięciu deskryptorów obszarowych.

Rozporządzenie MNiSW dotyczące kryteriów oceny programowej PKA z 12 września 2018 r. jest wyraźnie wzorowane na ESG. W nieco innych słowach i z dodaniem bardziej szczegółowych punktów tworzy listę spraw, które będą przedmiotem ocen PKA. Zgodnie z rozporządzeniem PKA oceni: sposób konstruowania programu studiów, realizację programu studiów, warunki przyjęć na studia oraz weryfikację efektów uczenia się zdobytych poza uczelnią, poziom kompetencji i doświadczenia kadry prowadzącej kształcenie, dostosowanie infrastruktury do realizacji programu studiów, relacje z otoczeniem społeczno-
-gospodarczym, ich wpływ na programy studiów, stopień umiędzynarodowienia kształcenia, wsparcia studentów w procesie dydaktycznym, dostępność i jakość informacji o studiach oraz sposoby doskonalenia jakości kształcenia i ich skuteczność.

PKA ma za zadanie wypełnić powyższe hasła treścią – standardami i kryteriami oceny jakości kształcenia. Projekty standardów można już znaleźć na stronach PKA i będą one wzięte pod uwagę przy budowaniu systemu w SGH.

Trzeba przybliżyć system zapewniania jakości w SGH do jego faktycznych użytkowników tak, aby poczuli się jego właścicielami
– zrozumieli jego potrzebę, korzyści, jakie mogą dzięki niemu odnieść i oni, i SGH.

dr hab. Ewa Chmielecka, pełnomocnik rektora SGH ds. Uczelnianego Systemu Zarządzania Jakością Kształcenia

Jak zaprojektować system

Jak zatem zaprojektować wewnętrzny system doskonalenia jakości kształcenia, aby dobrze spełniał stawiane przed nim wymagania zewnętrzne, a zarazem dobrze odpowiadał misji uczelni, strategii i jej potrzebom? Zespół pracujący nad nim przyjął trzy założenia. Dotyczą one: (1) definicji (rozumienia) jakości kształcenia; (2) ewolucji, a nie rewolucji w jego wprowadzaniu; (3) prostoty i przejrzystości systemu doskonalenia jakości.

Założenie 1: należy określić podstawowe rozumienie, czym ma być jakość kształcenia, która ma lec u podstaw systemu jej doskonalenia. Jest wiele jej definicji i trzeba wybrać tę, która najlepiej odpowiada potrzebom uczelni. Najbardziej popularne charakterystyki systemów zapewniania jakości znane z literatury przedmiotu bazują na definicji jakości rozumianej jako:

1. Doskonałość (exceptional excellance) odnosząca się do najwyższych standardów akademickich. Taki cel działania przyjmują zwykle wielkie ośrodki badawcze, zaś SGH nigdy nie aspirowała do jakości tego rodzaju, zważywszy choćby na widoczne cele praktyczne badań i kształcenia.

2. Fitness for purpose, czyli zaspokajanie (najczęściej zewnętrznych) wymagań dotyczących kształcenia, choć w zgodzie z misją i strategią uczelni. Ta jakość jest najczęściej odpowiedzią uczelni na zewnętrzne systemy oceniające – akredytacje, choć może także wynikać z intencjonalnego wpisania w misję uczelni ważnych i specyficznych potrzeb jej otoczenia społecznego.

3. Stałe doskonalenie (perfection / consistency). Jakość jest tu rozumiana jako proces eliminowania niedoskonałości. System skupia się na stałym podnoszeniu jakości procesu i produktów kształcenia, zarazem dążąc do spójności celów instytucji opisanych w misji i strategii oraz rezultatów podporządkowanego im działania.

4. Value for money. To rozumienie jakości pojawia się głównie w perspektywie efektywności ekonomicznej i najlepiej odnosi się do uczelni nienastawionych na zysk oraz odpowiedzialnych społecznie.

5. Transformacja – rozwijanie potencjału intelektualnego i innych zdolności studentów.

Podejście to oparte jest na dążeniu do osiągnięcia wysokiej „wartości dodanej” (educational gain) kształcenia w uczelni. W tym duchu jakość kształcenia rozumiana jest jako zdolność instytucji do generowania przyrostu wiedzy, umiejętności i kompetencji studentów (niezależnie od początkowego ich poziomu)

Jak widać, troska o jakość kształcenia w SGH może bazować na charakterystykach opisanych w punktach 2, 3 i 5, jednakże najstosowniejsza dla SGH wydaje się jakość rozumiana jako stałe doskonalenie. Kształcenie w SGH jest dobrej jakości – potwierdzają to wysokie miejsca w rankingach, oceny uzyskiwane w trakcie akredytacji rozmaitego rodzaju, badania losów absolwentów, a także długa historia wewnętrznego systemu zapewniania jakości. Kształcenie powinno jednak być coraz lepsze i lepiej podporządkowane misji uczelni. I temu miałby służyć odświeżony system doskonalenia jakości kształcenia. Nota bene nawet pobieżny przegląd wewnętrznych systemów w innych dobrych uczelniach potwierdza, że i one wybrały rozwiązania o tym charakterze. Z drugiej strony rozwojowi kompetencji studentów służy postawienie ich w centrum wszystkich procesów, a także stworzenie przestrzeni do namysłu nad zakładanym profilem absolwenta i zaplanowania działań prowadzących do osiągnięcia tego.

Przy takim podejściu można dobrze wykorzystać nastawienie procesowe dominujące w dotychczasowym systemie, po usunięciu z niego widocznych wad i niekonsekwencji. Odpowiada to wspomnianemu już założeniu nr 2, powiadającemu, że nowy system powstanie w drodze ewolucji systemu obecnego, a nie rewolucyjnych zmian. Dobrze funkcjonujące struktury tego systemu powinny zostać zachowane, poprawione i wprowadzone w życie we współpracy ze środowiskiem akademickim SGH, ze szczególnym uwzględnieniem studentów. Ta konkluzja doprowadza nas do założenia nr 3, postulującego prostotę, zrozumiałość i funkcjonalność systemu. System powinien być przejrzysty oraz dawać poczucie sprawstwa – skuteczność stosowanych narzędzi – zwłaszcza studentom.

Elementy proponowanego systemu doskonalenia jakości kształcenia odpowiadają trzem najistotniejszym fazom czy aspektom kształcenia. Są to:

Faza 1. Monitoring i doskonalenie oferty wszystkich programów kształcenia. Tu SGH ma imponujący dorobek w postaci mechanizmów składania oferty do informatora kierowanej przez ORSE, działań Senackiej Komisji Programowej itd. Jednakże monitoring ma dotyczyć nie tylko kierunków studiów I i II stopnia, ale także studiów doktoranckich, podyplomowych i innych form kształcenia pod kątem mechanizmów zabezpieczających ich jakość.

Faza 2. Monitoring i doskonalenie procesu dydaktycznego. W ramach tych działań planowane jest zbieranie informacji z różnych źródeł, takich jak ankiety studenckie, protokoły egzaminacyjne, raporty z hospitacji. Na ich podstawie będą podejmowane decyzje odnośnie do działań mających na celu poprawę jakości dydaktyki na uczelni.

Faza 3. Monitoring i doskonalenie uzyskiwania efektów kształcenia. W ramach systemu doskonalenia jakości kształcenia monitorowane będzie, w jaki sposób weryfikowane są efekty kształcenia nabywane na poszczególnych zajęciach. Dotyczy to w szczególności przedmiotów objętych standaryzacją – kluczowe jest, by realizując ten sam przedmiot u różnych prowadzących, studenci uzyskiwali te same efekty kształcenia (co nie powinno być utożsamiane z ujednoliceniem nauczanych na zajęciach treści, stosowanych metod kształcenia etc.).

Trudności przy tworzeniu systemu

Jakie największe trudności zespół pełnomocnika ds. USZJK może napotkać przy tworzeniu systemu doskonalenia jakości w SGH? Oto kilka najważniejszych.

Po pierwsze, instytucjonalizacja systemu, z oznaczeniem zadań i uprawnień pełnomocnika ds. USZJK. Obecnie zadania wykonywane są na podstawie poleceń lub zezwoleń władz uczelni przy każdym prowadzonym działaniu. W proponowanym systemie pełnomocnik powinien zyskać jasno określone procedurami pole do samodzielnej działalności, a zwłaszcza niezależności ocen, pozostając zarazem narzędziem kontrolnym władz. Wyważenie równowagi pomiędzy tymi funkcjami nie jest proste. Warto sprawdzić, jak ten problem jest rozwiązany w innych uczelniach. Po drugie: relacje i podział zadań pomiędzy systemem doskonalenia jakości a innymi ciałami, które dziś również monitorują jakość kształcenia (ORSE, komisje senackie czy Biuro Karier SGH). Po trzecie: pozyskiwanie informacji o procesie dydaktycznym – dziś bardzo niedoskonałe, bazujące głównie na ankietach studenckich o niskiej zwrotności. Tu proponować będziemy m.in. system pozyskiwania informacji od studentów (roboczo nazwany: SPIS). Rozpowszechnianie wyników monitoringu, problem ich jawności i budowania poczucia sprawczości oraz zabezpieczenia praw i dobrych obyczajów środowiska akademickiego. SGH nie ma dobrych tradycji dotyczących przejrzystości systemu – pytanie, jak to poprawić?

Pewnym kłopotem będzie też, widoczna już po pierwszym przeglądzie oferty, rozbieżność pomiędzy nową misją uczelni postulującą kształcenie liderów a obecną ofertą dydaktyczną SGH.

Jak widać, wyzwań związanych z aktualizacją systemu jest wiele. Zespół pełnomocnika ds. USZJK ma szczerą nadzieję, że społeczność SGH weźmie udział w konsultacjach nowego systemu doskonalenia jakości w SGH, a w następnym wydaniu „Gazety SGH” pokażemy zarówno syntetyczny jego opis, jak i wyniki tej konsultacji.

dr hab. Ewa Chmielecka, pełnomocnik rektora SGH ds. Uczelnianego Systemu Zarządzania Jakością Kształcenia
Katarzyna Trawińska-Konador, Zakład Polityki Naukowej i Edukacyjnej, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne SGH