Czy gospodarstwa domowe były przygotowane na pandemię koronawirusa? Jaka jest rola edukacji finansowej w tym zakresie? Odpowiedzi na te pytania znajdują się w artykule, przygotowanym na potrzeby poszerzania świadomości ekonomiczno-finansowej społeczeństwa, na podstawie badania realizowanego w Katedrze Systemu Finansowego KZiF.
Zgodnie z wynikami ostatnich badań1, wiadomo, że duża część przedsiębiorstw nie posiadała planów ciągłości działania w momencie wybuchu pandemii. Drugim ważnym elementem sektora niefinansowego są gospodarstwa domowe.
Przygotowanie budżetu gospodarstwa domowego na tzw. „czarną godzinę” jest istotnym czynnikiem prawidłowego zarządzania finansami osobistymi i daje poczucie bezpieczeństwa.
Na przełomie czerwca i lipca 2020 r. (a więc w okresie tzw. kryzysu zdrowotnego) przeprowadzono ankietę2 wśród 1300 osób z całej Polski. Próba była zróżnicowana ze względu na płeć, wiek, wykształcenie oraz wielkość dochodu. Celem ankiety była weryfikacja, czy nasze finanse są gotowe na okres pandemii koronawirusa i w jaki sposób edukacja finansowa wpływa na zarządzanie finansami osobistymi.
Zaprzestanie działalności przez wiele przedsiębiorstw i istotne zmniejszenie dochodów społeczeństwa w okresie pandemii, z pewnością przyczyniły się do wzrostu obaw o bezpieczeństwo finansowe gospodarstw domowych. Czynnikami zmniejszającymi te obawy mogą być m.in. odpowiednie bufory oszczędnościowe i niska skala nadmiernego zadłużenia. W tym kontekście nieocenioną rolę ma edukacja finansowa społeczeństwa.
Osoby z wysokim poziomem świadomości finansowej są lepiej przygotowane na trudne czasy. Wchodząc w okres pandemii koronawirusa, posiadają większe oszczędności i są w mniejszym stopniu nadmiernie zadłużone.
Na ile miesięcy wystarczy nam oszczędności?
Najwięcej respondentów (44%) zadeklarowało, że posiadane oszczędności pozwalają ich gospodarstwom domowym na przeżycie od jednego do trzech miesięcy, w przypadku utraty dotychczasowego źródła dochodu. Niemal 22% ankietowanych uznało, że okres ten wynosi od czterech do sześciu miesięcy, a kolejne 16% respondentów oszacowało swoje oszczędności na równowartość środków potrzebnych na przeżycie od pół roku do roku. Oszczędności posiadane jedynie przez niewielką część ankietowanych są na tyle duże, by wydłużyć ten okres ponad jeden rok. Niepokój budzi deklaracja 7% ankietowanych, których oszczędności są tak niskie, że nie pozwolą na przeżycie ich gospodarstwom domowych nawet jednego miesiąca (por. wykres 1).
Źródło: Badanie realizowane w Katedrze Systemu Finansowego SGH.
Osoby bez oszczędności to zarówno kobiety, jak i mężczyźni (niemal w równych proporcjach), przeważnie z wykształceniem średnim i z zarobkami nieprzekraczającymi 3,5 tys. zł. Co ciekawe, ok. 1/3 respondentów z tej grupy nie miało ostatnio żadnych obaw lub miało niewielkie obawy o utratę źródeł dochodów (podobna liczba osób deklarowała duże obawy z tym związane).
Najwyższe oszczędności – pozwalające na przeżycie co najmniej dwóch lat – posiadają przede wszystkim mężczyźni po 35 roku życia, z wykształceniem średnim i wyższym oraz zarobkami powyżej 3,5 tys. zł. W tej grupie ankietowanych odsetek mężczyzn obawiających się poważnie utraty źródeł dochodów jest dość niski (ok. 16%). Potencjalna utrata źródeł dochodów jest większym problemem dla kobiet z największymi oszczędnościami – poważne obawy z tym związane deklaruje niemal co czwarta respondentka z tej grupy.
Z jakim zadłużeniem wchodzimy w pandemię?
W badaniu, za nadmiernie zadłużone gospodarstwa domowe uznano te gospodarstwa, które wskazały, że mają problemy z regulowaniem swoich zobowiązań kredytowych. Zgodnie z taką definicją, 9% ankietowanych jest nadmiernie zadłużonych.
W ten sam sposób w 2007 r. sprawdzono skalę nadmiernego zadłużenia w USA3, tam problemy z regulowaniem swoich zobowiązań kredytowych miało ponad 25% badanych. Oznacza to, że wchodzimy w okres pandemii koronawirusa, mając względnie „bezpieczny” poziom zadłużenia. Jednakże, spośród osób, które regularnie spłacają zadłużenie, większość obawia się o swoje źródło dochodu i nie posiada znaczących oszczędności (ok. 11% respondentów). W sytuacji rzeczywistej utraty źródła dochodu przez te osoby, skala nadmiernego zadłużenia może więc ulec znaczącemu zwiększeniu.
Niepokojące zjawisko można zauważyć w analizie nadmiernego zadłużenia w podziale na grupy wiekowe. W największym stopniu problemy z regulowaniem zobowiązań kredytowych dotyczą osób w wieku 55-64 lata (por. wykres 2). W przedziale tym mieści się również efektywny wiek przejścia na emeryturę. Oznacza to, że względnie duża część ankietowanych może przechodzić na emeryturę mając jednocześnie trudności w regulowaniu zobowiązań.
Źródło: Badanie realizowane w Katedrze Systemu Finansowego SGH.
Rola umiejętności ekonomiczno-finansowych w zarządzaniu finansami osobistymi
W badaniu ankietowym zadano respondentom 7 pytań weryfikujących wiedzę ekonomiczno-finansową. Pytania dotyczyły umiejętności zarządzania długiem (np. liczenie odsetek od kredytu) oraz szeroko rozumianych umiejętności finansowych (np. świadomość wpływu inflacji na oszczędności). Te same pytania dotyczące szeroko rozumianych umiejętności finansowych były zadawane również w innych krajach (treść tych pytań oraz odsetek prawidłowych odpowiedzi zamieszczono w tabeli 1 na końcu tekstu). Na wykresie 3 porównano pomiędzy krajami udział osób, które odpowiedziały prawidłowo na wszystkie 3 pytania zamieszczone w tabeli 1.
Źródło: Badanie realizowane w Katedrze Systemu Finansowego SGH.oraz Lusardi A. & Mitchell O. (2014) The Economic Importance of Financial Literacy: Theory and Evidence. Journal of Economic Literature, 52(1), 5–44.
Na tle analizowanych krajów, poziom umiejętności finansowych Polaków (na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego) należy uznać za dobry. Odpowiedzi ankietowanych w Polsce były lepsze od odpowiedzi obywateli USA, czy Japonii i nieznacznie gorsze niż Australii, czy Kanady.
Należy jednak zaznaczyć, że ankiety w innych krajach były przeprowadzane w różnym czasie, od roku 2009 do 2015 r. Na podstawie odpowiedzi na pytania, przyporządkowano respondentów do 3 grup – tj. z niskim, średnim i wysokim poziomem umiejętności ekonomiczno-finansowych. Zgodnie z odpowiedziami, osoby, które cechują się wysokimi umiejętnościami ekonomiczno-finansowymi dysponują większymi oszczędnościami (por. wykres 4) i są w mniejszym stopniu nadmiernie zadłużone (por. wykres 5).
Źródło: Badanie realizowane w Katedrze Systemu Finansowego SGH.
Skala szoku wywołana pandemią koronawirusa niewątpliwie wpłynęła na finanse przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Zgodnie z wynikami ankiety, wchodzimy w okres pandemii ze względnie wysokimi oszczędnościami oraz niską skalą nadmiernego zadłużenia.
Jednakże mamy duże obawy o możliwą utratę źródła dochodu. Niewątpliwie poziom umiejętności ekonomiczno-finansowych wpływa na nasze przygotowanie na okres pandemii. Osoby z wyższymi umiejętnościami finansowymi wchodzą w kryzys zdrowotny z większymi oszczędnościami, ale i mniejszymi problemami z regulowaniem swoich zobowiązań.
Przeprowadzone badanie potwierdza, że edukacja finansowa w społeczeństwie jest kluczowym czynnikiem do prawidłowego zarządzania finansami osobistymi i może stanowić element wzmacniający stabilność systemu finansowego.
Tabela 1. Pytania zadane respondentom dotyczące umiejętności finansowych
Uwaga: Treść pytań (tzw. Big Three) została zaproponowana przez Lusardi A. & Mitchell O. (2011) Financial Literacy Around the World: An Overview. Journal of Pension Economics and Finance 10(04), 497-508.
Źródło: Badanie realizowane w Katedrze Systemu Finansowego SGH.
DR ŁUKASZ KUROWSKI,
adiunkt w Katedrze Systemu Finansowego,
Instytut Finansów,
Kolegium Zarządzania i Finansów
DR ELŻBIETA MALINOWSKA-MISIĄG,
adiunkt w Katedrze Systemu Finansowego,
Instytut Finansów,
Kolegium Zarządzania i Finansów
BIBLIOGRAFIA
1. Iwanicz-Drozdowska M. (2020) Plan czy improwizacja? Pierwsze spojrzenie na ciągłość działania w czasie pandemii koronawirusa. Gazeta SGH lato 2020, s. 31-37.
2. Badanie zostało przeprowadzone w Instytucie Finansów, Katedrze Systemu Finansowego (KZIF/S20:1.27). Uzupełnieniem artykułu jest film z najważniejszymi wnioskami z badania: link.
3. Lusardi A. & Tufano P. (2015) Debt literacy, financial experiences, and overindebtedness. Journal of Pension Economics and Finance, 14(4), 332-368.
