Ewaluacja szkół doktorskich – intencje i założenia

Ustawa prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z 2018 r. (Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, t.j. Dz. U. 2023 poz. 742.) nie tylko zastąpiła studia doktoranckie szkołami doktorskimi, ale wprowadziła także obligatoryjną, zewnętrzną ocenę kształcenia w tych ostatnich (art. 259 – art. 264). Wygaszane studia doktoranckie w praktyce nie były objęte wcześniej zewnętrzną ewaluacją. Co prawda, nowelą z 2011 r. na krótko (do 2016 r.) w ramach oceny instytucjonalnej Polskiej Komisji Akredytacyjnej, również oceniano studia doktoranckie, ale był to tylko element akredytacji podstawowej jednostki organizacyjnej uczelni (zwykle wydziału), a główny ciężar oceny spoczywał na studiach I i II stopnia.

Natomiast obecna ustawa nie tylko wprowadza nową formę kształcenia doktorantów w postaci szkół doktorskich, ale także po raz pierwszy przewiduje specjalnie dla tego kształcenia ocenę jego jakości:
−    zewnętrzną – przeprowadzaną przez Komisję Ewaluacji Nauki (KEN),
−    obligatoryjną – art. 259 Ustawy przewiduje ewaluację każdej szkoły co sześć lat (pierwszą po pięciu latach od rozpoczęcia kształcenia),
−    instytucjonalną – oceniane jest kształcenie w szkole doktorskiej bez względu na liczbę programów czy reprezentowanych dyscyplin,
−    ekspercką – ocenę przeprowadza zespół ekspertów o znaczącym dorobku naukowym oraz przedstawiciel doktorantów.
−    międzynarodową – przynajmniej jeden z członków zespołu wizytującego jest ekspertem zagranicznym, co w praktyce przesądza również roboczy język wizyty.

Przyjęte dla ewaluacji szkół doktorskich rozwiązania prawne wpisują w ogólne wytyczne ESG (Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area) o których mowa była kilkukrotnie przy okazji „Rozmów przy drugiej kawie” na tematy zapewniania jakości kształcenia czy o akredytacjach (m.in.: Rozmowy przy drugiej kawie: PKA a uczelnie – procedura akredytacyjna; Założenia systemu doskonalenia jakości kształcenia).

Ustawodawca zdefiniował osiem kryteriów ewaluacji szkół doktorskich (art. 261):
1)    adekwatność programu kształcenia oraz indywidualnych planów badawczych do efektów uczenia się dla kwalifikacji na poziomie 8 PRK oraz ich realizację;
2)    sposób weryfikacji efektów uczenia się dla kwalifikacji na poziomie 8 PRK;
3)    kwalifikacje nauczycieli akademickich lub pracowników naukowych prowadzących kształcenie w szkole doktorskiej;
4)    jakość procesu rekrutacji;
5)    jakość opieki naukowej lub artystycznej i wsparcia w prowadzeniu działalności naukowej;
6)    rzetelność przeprowadzania oceny śródokresowej;
7)    umiędzynarodowienie;
8)    skuteczność kształcenia doktorantów.

Szczegóły dotyczące zarówno kryteriów, jak i przebiegu ewaluacji określono w Rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki z dn. 27 września 2021 (Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 27 września 2021 r. w sprawie ewaluacji jakości kształcenia w szkole doktorskiej Dz. U. 2021 poz. 1847). W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że po wejściu w życie ustawy podmioty tworzące pierwsze szkoły doktorskie nie mogły liczyć na wskazówki wynikające z rozporządzenia, ponieważ rozporządzenie jest datowane na wrzesień 2021 roku, a ustawa weszła w życie w 2018 roku.

Mając na uwadze autonomię organizacyjną i programową podmiotów prowadzących szkoły doktorskie oraz zróżnicowanie dyscyplin naukowych w przepisach, przyjęto podejście jakościowe, skupiając się na:
−    transparentności procesów,
−    adekwatności rozwiązań w kontekście: poziomu kształcenia, specyfiki dyscyplin itd.,
−    rzetelności działań podmiotu prowadzącego szkołę doktorską,
−    działaniach doskonalących w ramach doskonalenia poszczególnych procesów.

Generalnie, choć wymóg ten nie jest sformułowany wprost, to przepisy wymagają od podmiotów kształcących doktorantów posiadania wewnętrznych systemów zapewniania jakości kształcenia. Rozporządzenie definiuje także organizację procesu ewaluacji od przyjęcia przez KEN corocznego harmonogramu ocen, przez zakres ogólny raportu samooceny i ogólny przebieg oceny, w tym wizytacji, po wydanie oceny. Biorąc po uwagę daleko posuniętą deregulację kształcenia doktorantów oraz wspomniane zróżnicowanie uczelni, instytutów naukowych czy federacji uczelni, przed KEN staje bardzo odpowiedzialne zadanie, bo nie tylko oceny szkół doktorskich, ale i wsparcia dla podmiotów w ich doskonaleniu (szerzej por. J. Lewicki, Zapewnianie jakości kształcenia w szkołach doktorskich – wybrane zagadnienia [w:] red. K. Górak-Sosnowska, L. Tomaszewska, Administracja uczelni w dobie pandemii, SGH, Warszawa 2022, s. 257-271.). KEN do pierwszych ocen przystąpi w przyszłym roku akademickim (2023/24). Obecnie na stronach KEN ukazały się wytyczne do przygotowywania raportów samooceny).

Podczas webinarium skupiono się na jednym z kryteriów (nr 5), dotyczącym jakości opieki naukowej lub artystycznej i wsparcia w prowadzeniu działalności naukowej. Profesor Dominik Antonowicz we wprowadzeniu do problematyki kryterium piątego zwrócił uwagę na takie aspekty jak:

1.     Dobór promotora i doktoranta

a.    zróżnicowanie pomiędzy dyscyplinami naukowymi (praktyka pracy indywidualnej w naukach humanistycznych, społecznych i sztuce a duże zespoły badawcze w naukach  ścisłych i o życiu),
b.    jak dobierać ludzi, aby nie preferować osób z wewnątrz instytucji (własnych absolwentów studiów magisterskich).

2.    Przygotowanie do funkcji promotora – czy pracownicy naukowi mają w tym zakresie wsparcie?

3.    Zakres opieki naukowej i wsparcia:

a.    Co obejmuje swoim zakresem opieka naukowa lub artystyczna sprawowana przez promotora (jak weryfikuje się promotorów?),
b.    W jaki sposób opieka umożliwia doktorantowi rozwój naukowy lub artystyczny, w tym nabywanie umiejętności przekrojowych, oraz jak wspiera doktoranta w jego funkcjonowaniu w społeczności akademickiej?

4.    Rozwiązywanie sytuacji konfliktowych:

a.    Czy w SD następują zmiany promotorów, jakie okoliczności muszą zajść, aby nastąpiła zmiana promotora? Jaka jest procedura zmiany promotora?
b.    Stosowane w SD sposoby rozwiązywania sytuacji konfliktowych między doktorantem a promotorem.

Profesor Antonowicz podkreślił, że intencją zespołu przygotowującego wytyczne do ewaluacji były przesłanki doskonalące, a nie kontrolne. Ewaluacja ma służyć dzieleniu się dobrymi praktykami, a nie kontrolowaniu szkół doktorskich. Pozostaje więc pytanie, czy i kto ewentualnie ma kontrolować szkoły doktorskie? Jak wskazują doświadczenia z działalności Polskiej Komisji Akredytacyjnej granica między kontrolą a doskonaleniem nie jest ostra i dużo będzie zależeć od zespołów wizytujących. Jednocześnie podmiot zaprojektowany do audytowania procesów, nie jest w stanie pełnić efektywnie funkcji kontrolnej (Szerzej: J. Brdulak, Jakość w szkolnictwie wyższym. Zapewnienie czy iluzja? SGH, Warszawa 2021).

W trakcie dyskusji dziekan Szkoły Doktorskiej SGH Profesor Wojciech Pacho zwrócił uwagę, że monitorowanie relacji promotorów i doktorantów jest obszarem delikatnym, a przez to trudnym. Zwłaszcza, że monitorowanie może być odbierane przez promotorów jako forma nadmiernej kontroli, a wartości akademickie podkreślają swobodę w sprawowaniu opieki naukowej. Dziekan zauważył również, że wymagania ustawowe wobec promotorów to minimum, a w polskiej rzeczywistości np. trudno narzucać szkolenia pracownikom naukowym, którzy są promotorami prac doktorskich.

Profesor Antonowicz podkreślał, że ważne jest w tym obszarze udrażnianie komunikacji w ramach zespołów promotorskich, np. organizowanie luźnych spotkań z osobami, które są doświadczone w skutecznym promowaniu doktorów. A więc, dzielenie się dobrymi praktykami. Zarazem szkoła doktorska powinna szczególnie badać przypadki porzucania prac nad doktoratem, aby mieć pewność, że po jej stronie nie miały miejsce żadne zaniechania.