Czy zamożność mieszkańców wpływa na budżet gminy, w której mieszkają? Jak koniunktura gospodarcza kształtuje dochody gminy? Które jednostki samorządu terytorialnego mają największy udział wśród opłacanych podatków? Na te pytania, w ramach cyklu #PoProstuFinanse, odpowiedzi udzieli dr Małgorzata Dworakowska-Raj z Katedry Skarbowości w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym.
Podatki przyznane jednostkom samorządu terytorialnego są częścią systemu podatkowego obowiązującego w Polsce i kluczowym źródłem finansowania zadań publicznych. Realizacja tych zadań jest domeną państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Wykonywanie zadań publicznych jest warunkowane przez dostępność środków publicznych, uzyskiwanych przede wszystkim z podatków płaconych przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, które są pobierane od tych podmiotów w sposób przymusowy i bezzwrotny.
W warunkach pogorszenia koniunktury gospodarczej, dochody podatkowe będące podstawowym źródłem finansowania zadań publicznych zmniejszają się. Ma to swoje negatywne odzwierciedlenie w stanie finansów państwa i oddziałuje na funkcjonowanie jednostek samorządu terytorialnego, w tym gmin.
Podatki są ważnym źródłem finansowania budżetów jednostek samorządu terytorialnego, czyli gmin, powiatów i województw. Gminy dzieli się na gminy miejskie, wśród których są w szczególności miasta na prawach powiatu1, gminy wiejskie i gminy miejsko-wiejskie.
Najszerszy katalog źródeł dochodów podatkowych wśród jednostek samorządu terytorialnego mają gminy.
Tabela 1. Źródła dochodów podatkowych w gminach
| Podatki lokalne | Udziały w podatkach centralnych |
|
|
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, t.j. Dz.U. 2020, poz. 23, z późn. zm., art. 4.
Źródłami dochodów podatkowych gmin są podatki lokalne i udziały w podatkach centralnych, należne tym podmiotom (tabela 1). Podatki lokalne trafiają w całości do budżetów gmin. Wśród nich wyróżnia się podatek od nieruchomości, podatek rolny, podatek leśny, podatek od środków transportowych, podatek dochodowy od osób fizycznych opłacany w formie karty podatkowej, podatek od spadków i darowizn, podatek od czynności cywilnoprawnych2.
Podatek od nieruchomości, podatek rolny i podatek leśny są określane wspólnym mianem podatków gruntowych. W odniesieniu do podatków lokalnych władztwo podatkowe mają gminy, a jego istotą jest ustalanie wymiaru podatków, stosowanie ulg i zwolnień w ramach obowiązujących przepisów prawa.
Wpływy z podatków to najważniejsza grupa dochodów własnych gmin, a kluczowe znaczenie ze względu na wielkość wpływów ma podatek od nieruchomości. Podatki lokalne są w mniejszym stopniu uzależnione od koniunktury gospodarczej niż udziały w podatkach centralnych (tzw. dochody wspólne), czyli udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) i z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT).
Dla gmin, udziały w podatkach dochodowych stanowiących dochód budżetu państwa wynoszą 39,34% udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie gminy i 6,71% udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób prawnych posiadających siedzibę na obszarze gminy.
Dochody wspólne, należne gminom są w znacznym stopniu zależne od kondycji finansów państwa i jego budżetu. Specyfika tego źródła dochodów powoduje uzależnienie kwot uzyskiwanych przez gminy z tytułu dochodów wspólnych od koniunktury gospodarczej występującej w państwie. Spadek koniunktury gospodarczej negatywnie wpływa na sytuację finansów państwa. Jednym ze skutków takiego stanu jest obniżenie się dochodów budżetowych, będące wynikiem malejących wpływów podatkowych, które są kluczowym źródłem dochodów państwa. Taka sytuacja w gminach przejawia się spadkiem wpływów z udziałów w PIT i CIT.
Poprzez udziały w podatkach centralnych gminy nie mogą prowadzić skutecznej polityki finansowej na swoim obszarze. Wydajność tego instrumentu jest uzależniona od polityki władz centralnych.
Sprawujący władzę w gminach mogą próbować pośrednio oddziaływać na wielkość wpływów uzyskiwanych z dochodów wspólnych poprzez działania, które zachęcają bądź zniechęcają zarówno obecnych, jak i potencjalnych mieszkańców oraz właścicieli przedsiębiorstw do zamieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej na terenie danej gminy.
W wyniku odpływu ludności,wraz z dotychczasowymi mieszkańcami gminy tracą płacone przez nich podatki, a to powoduje zmniejszenie dochodów własnych tych jednostek samorządu terytorialnego. Wielkość dochodów mieszkańców gmin oddziałuje na wysokość wpływów uzyskiwanych przez gminy z udziału w PIT.
Władze gmin zabiegają o nowych podatników, czyli mieszkańców i przedsiębiorców, gdyż ich obecność przyczynia się do zwiększenia dochodów budżetowych tych jednostek samorządu terytorialnego. Przyciągnięcie przedsiębiorstw na teren danej gminy i zachęcenie ich do prowadzenia tam działalności gospodarczej znajduje odzwierciedlenie nie tylko we wzroście dochodów własnych gminy przez zwiększenie jej wpływów z podatku od nieruchomości i z udziałów w PIT i CIT, ale również może przyczynić się do powstania nowych miejsc pracy i zmniejszenia się liczby osób bezrobotnych na obszarze tej jednostki samorządu terytorialnego. Wysokość bezrobocia w gminie oddziałuje w szczególności na dochody budżetowe tej jednostki samorządu terytorialnego poprzez kształtowanie kwoty środków, jaką gmina uzyskuje z tytułu udziałów w podatkach centralnych. Wzrost bezrobocia na terenie gminy powoduje zmniejszenie się wpływów podatkowych stanowiących podstawę dochodów własnych.
Wysokie dochody podatkowe przekładają się na wzmocnienie zaplecza finansowego gmin przez zwiększanie dochodów budżetowych tych jednostek samorządu terytorialnego. W konsekwencji oddziałują one na możliwości realizacji różnorodnych wydatków budżetowych w ramach szerokiego katalogu zadań publicznych wykonywanych w gminach.
1. Miasto na prawach powiatu wykonuje jednocześnie zadania samorządów gminnego i powiatowego. W związku z tym uzyskuje dochody budżetowe, w tym o charakterze podatkowym, w częściach gminnej i powiatowej. Inna nazwa miasta na prawach powiatu to powiat grodzki.
2. Podatek od nieruchomości i podatek od środków transportowych są normowane ustawą o podatkach i opłatach lokalnych. Podatek rolny jest regulowany ustawą o podatku rolnym, a podatku leśnego dotyczy ustawa o podatku leśnym. Podatek dochodowy od osób fizycznych opłacany w formie karty podatkowej został uregulowany w ustawie o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne. Podatek od spadków i darowizn normuje ustawa o podatku od spadków i darowizn, a podatek od czynności cywilnoprawnych reguluje ustawa o podatku od czynności cywilnoprawnych.
DR MAŁGORZATA DWORAKOWSKA-RAJ,
adiunkt w Katedrze Skarbowości,
Kolegium Ekonomiczno-Społeczne
W 2015 roku uzyskała stopień naukowy doktora nauk ekonomicznych w dyscyplinie finanse. Jest zatrudniona na stanowisku adiunkta w Katedrze Skarbowości w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Zainteresowania naukowe i badawcze koncentruje wokół problematyki związanej z finansami publicznymi i publicznym systemem finansowym. Specjalizuje się w tematyce gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego. Jest autorką kilkudziesięciu opracowań naukowych poświęconych głównie zagadnieniom finansów jednostek samorządu terytorialnego.
