Pandemia Covid-19 negatywnie oddziałuje na sytuację gospodarczą Unii Europejskiej, w szczególności na rozwój globalnego handlu międzynarodowego oraz obroty handlowe Unii z krajami trzecimi. Prawdopodobne załamanie handlu UE i kryzys gospodarczy będą efektem wystąpienia zarówno szoku popytowego, jak i podażowego w państwach członkowskich UE, na co złoży się kilka czynników – o aktualnej sytuacji gospodarki europejskiej oraz scenariuszach na przyszłość postpademiczną pisze prof. Wanda Dugiel z Katedry Unii Europejskiej im. Jeana Monneta SGH w Warszawie.
Uzależnieni od Chin
Po pierwsze, załamanie produkcji – przynajmniej w krótkim i średnim okresie – związane jest z zamykaniem firm z powodu rozprzestrzeniania się koronawirusa, jak również spadkiem dostaw z Chin podzespołów czy komponentów niezbędnych do produkcji w szczególności w branży motoryzacyjnej. Unia Europejska jest największym podmiotem w handlu międzynarodowym oraz w globalnym łańcuchu dostaw, uzależnionym od dostaw produktów pośrednich z Chin, jak również komponentów wytwarzanych na całym świecie. Dotyczy to wyrobów elektronicznych, chemicznych, tekstylnych i odzieżowych, optycznych. Duży udział Unii Europejskiej w globalnych łańcuchach dostaw może transmitować przez przenoszenie koniunktury, zmniejszenie produkcji w krajach azjatyckich i ograniczenie wymiany handlowej z Chinami.
Po drugie, wystąpienie szoku popytowego związane jest z ograniczonymi zakupami towarów przemysłowych trwałego użytku z powodu pesymistycznych oczekiwań konsumentów co do wysokości i osiągania przyszłych dochodów przy załamaniu produkcji. Biorąc pod uwagę, że załamanie handlu po Wielkim Kryzysie Gospodarczym w latach 1929-1933 w początkowej fazie, nastąpiło głównie w wyniku szoku popytowego[1], który był również przyczyną ograniczenia obrotów handlowych w czasie globalnego kryzysu 2008-2009 , w okresie pandemii Covid-19 ma miejsce sytuacja o wiele trudniejsza. W krajach wielu regionów świata pojewiania się szoku podażowego i popytowego wymaga zaangażowania polityki gospodarczej państw.
Handel międzynarodowy UE vs samowystarczalność
W obecnej sytuacji pandemii Covid-19 należy rozpatrywać różne scenariusze rozwoju handlu międzynarodowego i utrzymania wymiany w ramach globalnych łańcuchów wartości.
Nie można wykluczyć wzrostu protekcjonizmu Unii Europejskiej wobec krajów trzecich. Już pierwsze efekty trudności gospodarczych doprowadziły do ochrony rynków w produkcji sprzętu medycznego w wielu państwach na świecie. W eksporcie Unii Europejskiej, jak również w innych państwach takich jak m.in. Australia, Bangladesz, Egipt, Ukraina – pomimo zakazu stosowania ograniczeń ilościowych w handlu międzynarodowym – na podstawie artykułu XI.2 oraz art. XX (b) GATT z 1994 r. ustanowiono ograniczenia ilościowe na wywóz sprzętu medycznego (World Trade Organization, G/MA/QR/N/EU/4/Add.1). Pod naciskiem Komisji Europejskiej państwa realizują zasadę solidarności na rynku wewnętrznym i próbują zachować samowystarczalność Unii Europejskiej[2].
Z drugiej strony Komisja Europejska podjęła bardzo pilne działania liberalizacyjne w celu udostępnienia norm europejskich produkcji wytwarzania sprzętu medycznego, w tym masek i sprzętu medycznego z wyjątkami od naruszania ochrony praw własności intelektualnej, pozwalając w ten sposób zakładom produkcyjnym zarówno z UE, jak również z państw trzecich na zastosowanie innych linii produkcyjnych do wytwarzania sprzętu medycznego[3]. Nie po raz pierwszy w okresie pandemii państwa decydują się na ograniczenie zastosowania ochrony praw własności intelektualnej. Podobna sytuacja miała miejsce w latach 90. XX wieku w czasie pandemii malarii w Afryce i sytuację w Stanach Zjednoczonych w 2001 r., państwa zdecydowały się poprzeć zmianę reguł WTO w ochronie patentowej farmaceutyków.
Nadal otwarta czy częściowo zamknięta? Jaka gospodarka UE po pandemii?
Mało prawdopodobne wydaje się pójście państw członkowskich Unii Europejskiej w kierunku gospodarek zamkniętych.
Państwa Unii Europejskiej należą do najbardziej otwartych gospodarek dzięki otwartej wymianie handlowej, umiędzynarodowieniu gospodarek przez udział w globalnych łańcuchach wartości i import dóbr pośrednich, szerokiej gamy komponentów do produkcji finalnej. Otwartość ta przejawia się również w przepływie usług i kapitału i była wypracowywana przez ostatnie dekady. Trudno wyobrazić sobie zamykanie gospodarek państw członkowskich UE, które nie są samowystarczalne w produkcji przemysłowej, o czym świadczy udział handlu w PKB wyniósł w latach 2016-2018 r. w Belgii prawie 85%, w Czechach prawie 76%, w Danii 51,1%, we Francji niecałe 33%, w Niemczech prawie 43%, w Holandii 82,2%.[4]
Poza tym Unia Europejska jest nie tylko jednym z największych importerów świata, ale – co ważne dla utrzymania miejsc pracy – jest również największym eksporterem świata.
Dla państw członkowskich UE o niewielkim rozmiarze rynku, otwartość będzie odgrywać znaczącą rolę, ponieważ to handel zwiększa rozmiar rynku i decyduje o skali produkcji, a tym samym o wzroście PKB.
Państwa Unii Europejskiej były założycielami Układu Ogólnego o Taryfach i Handlu (GATT) oraz Światowej Organizacji Handlu (WTO), promujących otwartą wymianę handlową i wielostronne negocjacje handlowe. Obie organizacje kilka dekad po zakończeniu II wojny światowej doprowadziły do ogromnego obniżenia poziomu ceł. Poziomu tego nie podważyła nawet wojna handlowa między Stanami Zjednoczonymi a Chinami w latach 2018-2019.
Po zakończeniu pandemii Covid-19 państwa na świecie, w tym również kraje członkowskie Unii Europejskiej, będą musiały rozważyć problem samowystarczalności gospodarek i przyszłości funkcjonowania WTO, jak również zależności gospodarek Unii Europejskiej od dostaw w ramach globalnego łańcucha wartości.
Być może zmianie ulegną procesy logistyczne, natomiast państwa członkowskie Unii Europejskiej nie będą mogły osiągnąć samowystarczalności we wszystkich sektorach. Rozwój nowych technologii może sprzyjać przenoszeniu do Azji (Chin lub Indii) niektórych usług, w tym księgowych, medycznych, w szczególności radiologicznych. Co prawda Unia Europejska od kilku dekad realizuje politykę samowystarczalności w sektorze rolnym przez silny protekcjonizm w handlu rolnym, ale taka polityka nastawiona jest na wysokie koszty ekonomiczne.
Pandemic Emergency Purchase Program – PERP
W sytuacjach kryzysowych po raz kolejny powraca problem próby zakończenia tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej ze względu na dyskusje o narzędziach unii fiskalnej w UE. Respektowanie rygorystycznych kryteriów konwergencji, ujętych jeszcze w Traktacie z Maastricht, opartych o założenia teorii monetaryzmu, nie zostało dotychczas w pełni zastosowane.
W sytuacji, gdy w Unii Gospodarczej i Walutowej nadal widoczny jest problem występowania państw członkowskich tzw. rdzenia, jak również krajów peryferyjnych, oraz wynikający z tego faktu asymetrycznie oddziałujący szok gospodarczy, Europejski Bank Centralny uruchomił pandemiczny program zakupów aktywów (Pandemic Emergency Purchase Program – PERP), który wydaje się wychodzić naprzeciw problemom gospodarczym państw strefy euro, w szczególności Włoch, jak również pozostałych państw peryferyjnych, choć może okazać się, że będą potrzebne kolejne środki. W okresach kryzysowych pojawia się zawsze dylemat związany ze wzrostem długu publicznego..
Zasadnicze znaczenie dla przeciwdziałania załamaniu obrotów handlowych będzie odgrywać działanie Europejskiego Banku Centralnego w zakresie polityki pieniężnej. Przed państwami członkowskimi stoi natomiast wyzwanie dotyczące ograniczenia skutków ewentualnego bezrobocia w Unii Gospodarczej i Walutowej oraz podjęcia prób osłabienia ujemnych efektów szoku podażowego dla strefy euro, aby skutecznie przeciwdziałać wystąpieniu szoku popytowego.
DR HAB. WANDA DUGIEL,
profesor w Katedrze Unii Europejskiej im. Jeana Monneta
Kolegium Ekonomiczno-Społeczne
Przypisy
[1] O przyczynach wybuchu globalnego kryzysu finansowego zobacz: The great trade collapse: What caused it and what does it mean? Richard Baldwin
[2] Official Journal of the European Union, Commission Implementing Regulation (EU) 2020/402 of 14 March 2020 making the exportation of certain products subject to the production of an export authorisation, Volume 63, 15 March 2020.
[3] Komisja Europejska, Komunikat prasowy: Koronawirus: swobodny dostęp do norm europejskich dotyczących środków medycznych w celu zwiększenia produkcji, 20 marca 2020 r., Bruksela.
[4] Dane liczbowe pochodzą z: World Trade Organization, World Trade Organization – Trade Profiles 2019, Genewe 2019.
Bibliografia
1. Baldwin R., The great trade collapse: What caused it and what does it mean?, Vox CEPR Policy Portal, 27 November 2009.
2. Komunikat prasowy: Koronawirus: swobodny dostęp do norm europejskich dotyczących środków medycznych w celu zwiększenia produkcji, 20 marca 2020 r., Bruksela.
3. Official Journal of the European Union, Commission Implementing Regulation (EU) 2020/402 of 14 March 2020 making the exportation of certain products subject to the production of an export authorisation, Volume 63, 15 March 2020.
4. Romer Ch. D., The Great Crash and the Onset of the Great Depression, NBER Working Paper Np. 2639, Cambridge 1988.
5. World Trade Organization – Trade Profiles 2019, Genewe 2019.
