Kodeks etyki w przedsiębiorstwie. Czy etyczny biznes może być opłacalny?

Do truizmów należy stwierdzenie, że przedsiębiorstwo stanowi rodzaj organizacji skierowanej na osiąganie zysku. Aby zrealizować to zadanie, na początku członkowie organizacji muszą określić jej wspólną wizję, czyli ustalić czym właściwie ma być ta organizacja. Wizja wskazuje, jaki kształt ma mieć firma w przyszłości, w którym kierunku ma się rozwijać, a także, w jaki sposób ma odpowiadać na wyzwania przyszłości.
    
Kanon wartości przedsiębiorstwa

Każda organizacja, by efektywnie funkcjonowała, to znaczy, aby realizowała w sposób maksymalny swoje cele musi rozwiązać problemy rodzące się w trakcie działalności. Najważniejszym dla organizacji jest to, aby jej członkowie mieli wspólne cele i jednocześnie by były one zgodne z celami całej organizacji. Powinny być w sposób przemyślany opracowane i przedstawione w misji przedsiębiorstwa, bądź pozostawać tylko w świadomości jej członków.

Misja określa zakres działalności wobec klientów, stwarza dla nich przekonanie o wyjątkowości propozycji firmy. Wyznacza ona również rolę jaką chce spełniać firma, a tym samym uzasadnia racje jej istnienia.

Te wspólne cele możliwe są do realizacji, jeśli sami członkowie organizacji tworzą wspólnotę, to znaczy łączy ich poczucie wspólnych wartości, które pragną realizować, bronić i w oparciu o które pragną podejmować trud rozwiazywania problemów i konfliktów, pojawiających się w bieżącej działalności przedsiębiorstwa. Wspólne wartości organizacyjne stanowią często przedmiot argumentacji w rozważaniach dotyczących podejmowania decyzji. Określają to, co najważniejsze dla firmy, czego należy się trzymać, mobilizują, integrują i ułatwiają podejmowanie kolejnych kroków w warunkach ryzyka.

Kanon wartości firmy tworzy podstawę jej tożsamości, ponieważ to one wpływają na kształtowanie systemu zarządzania, na styl kierowania czy wybór charakterystycznej dla danej firmy strategii.

Przyjęte przez firmę wartości wpływają na dobór personelu. Często w ramach rozwijanej kultury organizacyjnej tworzy się dokument w postaci deklaracji wartości przedsiębiorstwa.

Pomoc w podjęciu właściwej decyzji

W rozwiniętych programach etycznych przedsiębiorstwa odnajdujemy zasady firmowe. Stanowią je najogólniejsze reguły postępowania, charakterystyczne dla danej organizacji. Zasady firmowe wyznaczają styl działania przedsiębiorstwa, a mianowicie to, czego trzeba się trzymać w sytuacjach zwyczajnych i w czasie kryzysu.

Organizacja – słowo to sugeruje, że mamy do czynienia z tworem podobnym do organizmu, ale tym się różniącym, że jego własne „życie” stworzyli jej założyciele, a dbają o nie wszyscy członkowie organizacji.

Tak jak człowiek, tak organizacja dojrzewa i na pewnym etapie swego rozwoju stara się stworzyć świadomie swój kodeks postępowania. Kodeks przedsiębiorstwa często jest kodeksem etycznym, to znaczy budowanym w oparciu o zastosowanie norm moralnych i zasad etycznych.

Wedle zwolenników kodeksów – nie można się bez nich obejść. Sumienie przedstawia nam masę powinności, których nie jesteśmy w stanie zrealizować w życiu zawodowym. Dlatego oceniając negatywnie wiele zjawisk, na które jednak nie mamy wpływu, to właśnie kodeksy, pokazują nam jak: tu i teraz, w naszej pracy, podejmować właściwe decyzje nie łamiąc zasad moralnych.

Ważne jest, że w chwilach wahań, mamy dzięki istnieniu kodeksu przedsiębiorstwa, jasną wskazówkę, co środowisko zawodowe uważa za nienaruszalny kanon postepowania. Kodeksy wyznaczają bowiem wyraźną granicę, do czego możemy się posunąć w sytuacjach szczególnych, na przykład w dobie kryzysu przedsiębiorstwa, jak i w bieżącej jego działalności.

Wszyscy pracownicy powinni znać zasady

Kodeks przedsiębiorstwa stanowi szczególny dokument etyczny, już choćby przez to, że wszyscy pracownicy powinni się z nim zapoznać i być w jego posiadaniu. Do dobrej praktyki należy przekazywanie nowym pracownikom jego książkowej wersji, a nawet zobligowanie do podpisania deklaracji, że się z nim zapoznało. Ale nie tylko do tego sprowadza się waga tego dokumentu etycznego, a mianowicie, że w intencji kierujących przedsiębiorstwem jest by zarządzający i personel stosował jego zalecenia w codziennej pracy.

Według najogólniejszej definicji – kodeks postępowania, w tym kodeks etyczny – przedstawia zbiory ustaleń wewnętrznych i wskazania przepisów prawa oraz norm moralnych, które jako społecznie uznane i praktykowane, mogą ze względu na specyfikę firmy być przydatne w określeniu prawidłowego jej funkcjonowania.

Jak rozwiązać sytuacje konfliktowe?

Bliżej ujmując, kodeks przedstawia wartości, normy i praktyki, w tym obyczaje uznane przez społeczność, w jakiej funkcjonuje dane przedsiębiorstwo, a które mogą być naruszone w trakcie jego działalności. Pełni więc swoistą funkcje ostrzegawczą, ale jednocześnie pokazuje, jakie stosować zasady, by potencjalny konflikt rozwiązać, tak by było z najlepszym pożytkiem dla samego przedsiębiorstwa, czyli by było ono w stanie realizować swoje cele, a z drugiej strony, co jest równie ważne, nie popadało w konflikt z otoczeniem: społecznością lokalną, środowiskiem biznesu, społeczeństwem i państwem, a szerzej również ze społecznością międzynarodową.

Konflikty te osłabiają bowiem pozycję przedsiębiorstwa, za sprawą utraty przez nie reputacji, a tym samym obniżają zdolność do realizacji przez przedsiębiorstwo swojego głównego celu, czyli przynoszenia zysku i umacniania swojej pozycji na rynku. Kodeksy dają zatem podstawę do regulacji działań wewnątrz przedsiębiorstwa, jak i w stosunku do innych podmiotów gospodarczych.

Forma kodeksu

Przybierają one zasadniczo dwie postacie. Kodeks może składać się z przepisów zawartych w kolejnych paragrafach. Ten typ kodeksu sprowadza się do przedstawienia w formie nakazów norm prawnych, etycznych i obyczajowych. Istnieją też kodeksy oparte o kanon wartości oraz o zespół dobrych i złych praktyk związanych z jego przestrzeganiem bądź naruszeniem.

Kodeks ekspercki

Możemy również wydzielić trzy rodzaje kodeksów ze względu na sposób ich tworzenia. Istnieje możliwość utworzenia kodeksu eksperckiego, który jest przygotowany przez specjalistów, często z poza przedsiębiorstwa, a przedstawiony tylko do zatwierdzenia przez zarząd i potem udostępniony pracownikom, którzy zobligowani są go przestrzegać. Jest to kodeks tworzony „od góry”. Pozwala on często na wykorzystanie etyki i prawa, w celu zwiększenia kontroli nad pracownikami.

Jako zaprojektowany z zewnątrz nie zawsze jest jednak akceptowalny przez pracowników. W swej formie i sformułowaniach mało różni się od kodeksu prawnego i ma charakter nakazowy, co może zniechęcać do jego stosowania. Kodeks ekspercki może być odbierany jako jeszcze jedno, jednostronne zobowiązanie. Natomiast jego niewątpliwą zaletą jest jego kompatybilność z innymi dokumentami przedsiębiorstwa, szczególnie prawnymi i relatywnie krótki czas powstawania.

Kodeks partycypacyjny

Drugim sposobem tworzenia kodeksu jest współuczestnictwo pracowników w jego powstawaniu – to kodeks partycypacyjny. Tworzony się on „od dołu” na podstawie wspólnych ustaleń osób pracujących w przedsiębiorstwie. Partycypacja w jego tworzeniu zwiększa prawdopodobieństwo adekwatnego uchwycenia problemów społeczności i doboru właściwych środków do ich rozwiązania.

Uczestnictwo w jego tworzeniu, pozwalające na przybranie przez niego indywidualnej, oryginalnej postaci, prowadzi do większego utożsamiania się z zawartymi w nim treściami. Zwiększa to prawdopodobieństwo przestrzegania kodeksu.

Do wad kodeksu partycypacyjnego należy niebezpieczeństwo, że może on postulować warunki nie do spełnienia w danych okolicznościach, w jakich funkcjonuje przedsiębiorstwo, jak i nie leżące w możliwościach zarządzających.

Kodeks mieszany

Aby zachować zalety obu typów kodeksów, a uniknąć w miarę możliwości ich wad, stworzono typ mieszany, czyli kodeks konsultacyjny, którego podstawę stanowi wybór przez środowisko jednej z propozycji kodeksu, powstałych przy współudziale pracowników, ale też ekspertów konsultujących z pracownikami ustalenia zawarte w propozycjach treści kodeksu.

Prace nad nim sprowadzają się do przeprowadzenia ankiet on-line i warsztatów otwartych dla wszystkich pracowników. Są one poświęcone wyłonieniu katalogu najważniejszych wartości wedle oceny pracowników. Po dokonaniu analizy liczebności wskazań poszczególnych wartości, eksperci wyłaniają nie więcej niż pięć kluczowych wartości, starając się połączyć niektóre najbardziej popularne oraz te z pierwszej dziesiątki.

Następnie, wyniki prac podlegają eksperckiemu zdefiniowaniu, odwołując się przy ich wyjaśnianiu do innych wartości wskazywanych przez pracowników. Kolejna ankieta on-line dotyczyć powinna funkcjonowania wybranych kluczowych wartości w codziennej pracy firmy. Na koniec eksperci przekładają wyniki prac na standardy postępowania samego przedsiębiorstwa i pracowników, tworząc listę dobrych przykładów postępowania.

Kultura przedsiębiorstwa

Jak widać, istnieje wiele dróg tworzenia kodeksów w firmie oraz są co najmniej dwie możliwe ich postacie. Jednak wszystkie zabiegi wokół kodeksu prowadzą ostatecznie do stworzenia swoistego kompasu, czyli narzędzia, w tym przypadku o charakterze etycznym, które pozwala zorientować się, jak podejmować decyzje, by były one dobre dla przedsiębiorstwa, dla nas jako pracowników i menadżerów, ale również i dla społeczeństwa.

Kierowanie się wskazaniami kodeksu przedsiębiorstwa w życiu gospodarczym zarówno podmiotów rynkowych jak i pracowników oraz zarządzających może również skłonić nas do pozytywnej odpowiedzi na pytanie: Czy etyczny biznes może być opłacalny?

Na początku należy zauważyć, że posiadanie kodeksu etycznego i jego przestrzeganie przez przedsiębiorstwo i pracowników jak i zarządzających świadczy o kulturze przedsiębiorstwa.

To może skłaniać klientów do wyboru właśnie tego przedsiębiorstwa spośród wielu, które oferują dany towar czy usługę. Po drugie, istnieje zasada na rynku pracy, że przedsiębiorstwa mające dobrą reputację mogą liczyć na pozyskanie lepszych pracowników.

Etyczne uprawianie biznesu może wydawać się stratą szans na osiąganie zysku, czy dominację rynkową, jednak długofalowo zapewnia jedno i drugie, jeśli towar czy usługa jest wysokiej jakości. Większość pokus „pójścia na skróty”, to znaczy z pominięciem kalkulacji kosztów etycznych konkretnych decyzji, wcześniej czy później obraca się przeciwko przedsiębiorstwu stosującemu nieetyczne działania.

Co więcej, im dłużej danemu przedsiębiorstwu udaje się uzyskiwać sukces dzięki stosowaniu nieetycznych praktyk, tym pracownicy muszą popełniać więcej oszustw, czy też w coraz większym stopniu łamać normy moralne. Tym bardziej dolegliwym stają się dla przedsiębiorstwa ostateczne konsekwencje złej drogi postępowania.

Takim przykładem jest obecnie afera związana z fałszowaniem wyników emisji szkodliwych gazów firmy Volkswagen czy wielokrotne złe praktyki Deutsche Banku, które doprowadziły do katastrofalnych spadków cen jego akcji. Mogą one przyczynić się nawet do upadku przedsiębiorstw, jak miało to miejsce w przypadki Enronu czy Arthura Andersena LLP, globalnej firmy, świadczącej usługi audytorskie i doradcze.

Dlatego na końcu należy zauważyć, że zamiast pytania: Czy etyczny biznes się opłaca? Należy zadać pytanie: Czy opłaca się prowadzić nieetyczny biznes?

PROF. GRZEGORZ SZULCZEWSKI,
Zakład Filozofii,
Instytut Filozofii, Socjologii i Socjologii Ekonomicznej,
Kolegium Ekonomiczno-Społeczne