Ryczerowie

Swego czasu, we wczesnych latach 60., nastała moda na nieprzemakalne płaszcze ortalionowe. Noszono je w pogodę i niepogodę. Cóż to był za szyk, tak sobie iść w płaszczu włoskiej produkcji w centrum Warszawy. Moda ta jednak szybko przeminęła, a parasolki i parasole pozostały. Jedną z najbardziej znanych i rozpoznawalnych polskich marek parasoli, parasolek i lasek stał się Ryczer. Znała ją cała stolica.

W roku 1892 Franciszek Ryczer (1866–1929) założył warsztat wytwarzający parasole i laski. Ulokował go w dawnej willi słynnego architekta włoskiego Henryka Marconiego (1792–1863), znanego z realizacji licznych wielkich projektów¹. Stylową narożną willę, położoną u zbiegu ulicy Marszałkowskiej i Alei Jerozolimskich, powiększono z czasem o dwa pawilony (jeden od strony Marszałkowskiej i drugi wychodzący na aleje). Oficjalna nazwa i adres w 1939 roku brzmiały: „Franciszek Ryczer, wytwórnia parasoli i lasek, Marszałkowska 101, tel. 9 77 78”², chociaż założyciel interesu nie żył już od 10 lat. Zgodnie z ogólnie przyjętą zasadą mówiącą, że nazw firm o ustalonej renomie się nie zmienia. Na podany numer telefonu już nie zadzwonimy, a willę możemy zobaczyć tylko na starych fotografiach. Uległa rozbiórce na początku lat 50., chociaż firma istniała jeszcze przez kilkadziesiąt lat.

W 1904 roku urodził się syn Franciszka i Anny z Kohlerów (1873–1917) Józef Ryczer. Początkowo uczył się w szkole prywatnej, a później w Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców m.st. Warszawy. W 1920 roku, w piątej klasie, w obliczu zagrożenia inwazją bolszewicką, wstąpił do Straży Obywatelskiej strzegącej bezpieczeństwa w stolicy. Po maturze zapisał się do Wyższej Szkoły Handlowej, „by w przyszłości móc odpowiednio poprowadzić firmę ojca”3, którą zdążył już doskonale poznać. Wspominał po latach:

„W parasolnictwie [w latach pierwszej wojny światowej]4 był kompletny zastój. Ojciec uruchomił w sklepie [przy Marszałkowskiej 101] sprzedaż materiałów piśmiennych, to zaczęło wystarczać na życie. Przyjmował również, jak się trafiało, różne roboty przy naprawach parasoli, lasek, fajek, cygarniczek i szpicrut do konnej jazdy. Był to dla niego czas bardzo ciężki w związku z długą chorobą mojej matki, która umarła w roku 1917. Starsza siostra zaczęła ojcu pomagać [Anastazja Ryczer 1894–1959]. W okresach wolnych od nauki szkolnej wciągał i mnie do robót przy parasolach, laskach, ucząc kolejno coraz trudniejszych czynności. Po [pierwszej] wojnie moja starsza siostra wyszła za mąż [zam. Kopeczek]. Moja druga siostra Julia [Julia Ryczer 1896–1977] poświęciła się całkowicie pracy w warsztacie. Ojciec skasował dział materiałów piśmiennych i wrócił do wyrobu i naprawy parasoli. Po skończeniu szkoły [średniej] przejąłem po ojcu zaopatrzenie, korzystając z jego rad i wskazówek. Nawiązałem korespondencję z wytwórniami zagranicznymi. Zaczęliśmy sprowadzać surowce i fabrykaty parasolnicze oraz laski spacerowe bezpośrednio z zagranicy. Stopniowo zaczęły w Polsce powstawać wytwórnie prętów, rączek i tkanin parasolowych. Korzystaliśmy z wyrobów krajowych, o ile były dobrej jakości. Staraliśmy się przystosować do aktualnej mody. W wyrobie tkanin następowały ciągłe zmiany, wprowadzono sztuczne jedwabie i tkaniny deseniowe o nowoczesnych wzorach. Dla lepszego asortymentu ojciec nabywał także co roku tkaniny za granicą. Wykonywał własnoręcznie wzory nowych rączek do parasoli męskich i damskich, sprowadzał sztuczne tworzywa, galalit, ambrazit z Wiednia, toczył oraz dawał do toczenia nowe modele, stosował batik do zdobienia drewnianych rączek do damskich parasolek. Firma nasza zdobywała coraz więcej klientów”⁵.

Józef Ryczer łączył późniejsze studia z pracą w zakładzie ojca, a na uczelni prezesował Towarzystwu Naukowej Organizacji. Poznał też studentkę naszej uczelni Julię Koźniewską (1906–1986), córkę profesora chemii farmaceutycznej na Uniwersytecie Warszawskim Tadeusza Koźniewskiego (1880–1921)⁶, z którą w 1929 roku wziął ślub.

Józef Ryczer studia ukończył w WSH, a w 1929 roku uczelnia wydała jego pracę dyplomową o teorii i praktyce zarządzania dużymi przedsiębiorstwami. Za to jego żona Julia Ryczer, która zdała wszystkie egzaminy przewidziane programem studiów, pracy dyplomowej nie napisała⁷, ale zdobyła trwałe miejsce w historii literatury polskiej za pewien utwór literacki napisany w szczególnych okolicznościach. Ale o tym później.

Opierając się na klasykach nauki zarządzania, Henri Fayolu (1841–1925) i Fredericu Winslowie Taylorze (1856–1915), Józef Ryczer przedstawił w pracy dyplomowej praktyczne metody i zasady zarządzania dużym przedsiębiorstwem: planowanie i zaopatrywanie w środki produkcji, zatrudnianie siły roboczej i wynagradzanie, pozyskiwanie, analizowanie i archiwizowanie informacji koniecznych do podejmowania decyzji, a to wszystko w oparciu o odpowiednią organizację firmy, procedury i dokumenty⁸. Zainteresowaniom tym pozostał wierny również w późniejszych latach, wydając kilka podręczników praktycznego zarządzania poświęconych biurowości⁹, przetargom¹⁰, gospodarce zaopatrzeniowej¹¹.

To, co poznawał i o czym pisał, znajdowało zastosowanie w przedsiębiorstwach co najmniej średniej wielkości, a na pewno w wielkich firmach, do których jego zakład nie należał. Było to małe rodzinne przedsiębiorstwo posiadające kilku wspólników. Kapitał wynosił 30 000 złotych, a wartość rocznej sprzedaży wahała się od 30 000 do 55 000 złotych, co w przybliżeniu odpowiadało obecnym 300 000–550 000 złotych¹². I rzeczywiście, Józef Ryczer, prowadząc wraz z siostrą Julią własną firmę, zdobywał równocześnie wiedzę i doświadczenie, pracując w naprawdę dużych przedsiębiorstwach, takich jak firma Lilpop, Rau i Loewenstein, produkująca tabor kolejowy i inne stalowe konstrukcje, czy w hucie Trzyniec na Zaolziu.

Duch przedsiębiorczości nieobcy był również rodzinie jego małżonki. Józef Ryczer do spółki z teściową Heleną z Wetheimów Koźniewską (1879–1968) kupił dwie działki w Podkowie Leśnej. Zięć i teściowa wznieśli na nich bliźniacze, modernistyczne wille o wdzięcznych nazwach: „Anna Maria” i „Jabłonkowo”.

Nadszedł rok 1939. Józef Ryczer zgłosił się do Komisariatu Cywilnego Obrony Warszawy. Zajmował się w nim tym, do czego był predestynowany z racji wykształcenia i zdobytego doświadczenia, czyli aprowizacją i konieczną w warunkach wojennych rekwizycją. W czasie nalotów niemieckich Julia i Józef Ryczerowie przeżyli wielką tragedię. Podczas gdy rodzina ukrywała się w piwnicy, śmiertelnie ranna została ich kilkuletnia córka Hanna (1933–1939)¹³. Pod wpływem wielkiego wstrząsu matka napisała podwórkową balladę, która stała się okupacyjnym przebojem wykonywanym przez ulicznych artystów.

Posłuchajcie ludzie smutnej opowieści, 
Co ja wam zaśpiewam, w głowie się nie mieści         
(…) 
Dnia pierwszego września roku pamiętnego, 
Wróg napadł na Polskę z kraju niemieckiego.
(…) 
Lecą bomby z nieba, brak jest ludziom chleba,
Nie tylko od bomby, umrzeć z głodu trzeba.
(…) 
Matka szuka trupa, głośno wzywa Boga, 
Błaga o ratunek przeklinając wroga.

Gdy biedna Warszawa w gruzach pozostała,
To biedna Warszawa poddać się musiała. 
I tak się broniła całe trzy tygodnie!

Jeszcze Pan Bóg skarze szkopów za ich zbrodnie
(…)

Nic dziwnego, że Gestapo, które odkryło autorkę tekstu, poszukiwało jej i w Warszawie, i w Podkowie Leśnej. Na szczęście bezskutecznie. Istnieje kilka wersji tego utworu. Po wojnie spopularyzował go bardzo reżyser Leonard Buczkowski (1900–1967) i scenarzysta oraz autor tekstów piosenek Ludwik Starski (1903–1984)¹⁴ w filmie „Zakazane piosenki”. Premiera odbyła się w 1947 roku, a warszawska publiczność przyjęła dzieło entuzjastycznie¹⁵.

Po stracie Hanny Ryczerom urodziło się jeszcze dwoje dzieci. Wojna dobiegła wreszcie końca, a Józef, w latach okupacji żołnierz Armii Krajowej, powrócił do pracy w rodzinnej firmie. Dążenia polityków i modernistycznych architektów sprawiły, że centrum miasta bardzo się zmieniało. Rozbierano wiele zabytkowych domów i kamienic, choć wcale nie musiano tego robić. Pomimo zniszczeń wojennych nadawały się do odbudowy¹⁶. Ofiarą modernizacji padła również willa Marconiego, która zniknęła z powierzchni ziemi w 1953 roku w związku z poszerzaniem ulicy Marszałkowskiej i zmianą otoczenia powstającego Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina. Tego poszerzania pewnie można by uniknąć, gdyby szybko, zaraz po wojnie, przystąpiono do budowy metra, likwidując połączenia tramwajowe. Józef Ryczer tak wspominał to wydarzenie po latach:

„Zdawało się, że ten historyczny dom na rogu Alei Jerozolimskich i Marszałkowskiej, budowany jeszcze przez Henryka Marconiego, będzie trwał długo, odmieniając się i przystosowując do zmieniających się czasów i potrzeb mieszkańców śródmieścia Warszawy. Nawet w bramie zawieszono tabliczkę ‘Dom zabytkowy’, chroniącą niejako przed rozbiórką. Tymczasem w roku 1953 stało się wiadome, że dom będzie rozebrany w związku z przebudową otoczenia Pałacu Kultury i Nauki. Wiosną 1954 r. patrzyłem ze łzą w oku, jak zaczęto rozbierać kamienicę, w której spędziłem do tego czasu większą część swojego życia, przeszedłem po raz ostatni przez podwórze i stary pusty sklep oraz pracownię z uczuciem, jakbym żegnał umierającego przyjaciela. Te wspomnienia męczą mnie nieraz w snach”¹⁷.

Ryczer zmuszony został zatem do opuszczenia dawnej siedziby firmy u zbiegu Marszałkowskiej i Alei Jerozolimskich, udało mu się jednak kontynuować działalność gospodarczą, czyli wytwarzanie różnego rodzaju parasoli. Profil produkcji był szeroki: parasole od deszczu, od słońca, teatralno-rewiowe, cyrkowe. Było w czym wybierać, panowała bowiem moda na parasole od Ryczera. Ale też było i od kogo się uczyć, gdyż mistrz Józef Ryczer był bardzo zaangażowany w kształcenie młodych parasolników. Wychowywał i przeprowadzał egzaminy dla adeptów tego rzemiosła. Wydał też podręcznik do nauki zawodu¹⁸. Stale współpracował z Ministerstwem Przemysłu Lekkiego i Spożywczego. I niestety, aż czterokrotnie musiał zmieniać siedzibę firmy. Prowadził ją aż do przejścia na emeryturę w 1985 roku. Zmarł cztery lata później¹⁹.

Można też zadać sobie i inne pytania. Józef Ryczer był świetnie wykształconym ekonomistą i menedżerem. Tacy ludzie, w warunkach przyspieszonej socjalistycznej industrializacji, jaka nastąpiła po 1945 roku, powinni być szczególnie cenieni, wręcz zasypywani ofertami pracy. Stosunkowo młodzi, ale już z doświadczeniem, „nieobciążeni” pochodzeniem z kręgów wielkiej burżuazji, świetnie nadawaliby się do zarządzania przedsiębiorstwami państwowymi. Czy Józef Ryczer o tym myślał? Czy ktokolwiek mu to zaproponował? Jan Wedel (1874–1960) żywił podobno nadzieję, że pomimo upaństwowienia fabryki wyrobów czekoladowych²⁰ otrzyma w niej stanowisko dyrektora²¹. Takie przypadki miały miejsce, ale raczej w mniejszych firmach. Socjalistyczną gospodarkę w Polsce zgubiła nie tyle immanentna nieefektywność socjalizmu, co zła polityka gospodarcza i brak umiejętności zarządzania tworzonym, rzeczywiście liczącym się w skali światowej, potencjałem produkcyjnym²². I w przeszłości, i obecnie nie mamy bowiem w stu procentach prywatnych, wolnorynkowych ustrojów gospodarczych czy też systemów w pełni scentralizowanych i zmonopolizowanych przez państwo. Z reguły występują różne oligopole, w których metody zarządzania są bardzo zbliżone do tych, które badał Józef Ryczer, pisząc pracę dyplomową i upowszechniał w podręcznikach wydanych przed drugą wojną światową.  

dr Paweł Tanewski, starszy kustosz dyplomowany, Biblioteka SGH

¹ Architekt odnosił naprawdę wielkie sukcesy. Jego najbardziej znane dzieła w stolicy to Hotel Europejski i gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy ulicy Kredytowej, w którym obecnie znajduje się Państwowe Muzeum Etnograficzne. 
² Spis abonentów sieci telefonicznej m.st. Warszawy P.A.S.T. i warszawskiej sieci okręg. P.P.T.T. Rok 1939/40, Warszawa 1939, s. 337.
³ J. Ryczer: Życiorys, w: akta osobowe (studenta) J. Ryczera ozn. 2521/WSH w Arch. SGH, k. 15.
⁴ Uzupełnienia w nawiasach kwadratowych pochodzą od autora artykułu.
⁵ Ryczer: Wspomnienia o firmie parasolniczej i o rodzinie, w: Wspomnienia podkowian, t. II, wyd. Towarzystwo Przyjaciół Miasta – Ogrodu Podkowa Leśna, Podkowa Leśna 2004, s. 31.
⁶ Koźniewski wcześniej związany z Uniwersytetem Jagiellońskim, stypendysta Instytutu Pasteura, był w latach 1914–1917 oficerem I Brygady Legionów Józefa Piłsudskiego, lekarzem, który odszedł na wieczną służbę w stopniu podpułkownika, mając zaledwie 41 lat. S. Brzozowski: Koźniewski, Tadeusz, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XV, s. 73. Informacje z płyty nagrobnej. Cmentarz powązkowski, kw. 212, rząd 4, grób 2.
⁷ Protokół egzaminów, w: akta osobowe J. Koźniewskiej (studentki) ozn. 2823/WSH w Arch. SGH, k. 6. Stała się absolwentką uczelni, w myśl przepisów wydanych w 1947 r., na mocy których wydawano dyplomy SGH, a później SGPiS, tym wszystkim studentom, którzy zaliczyli cały tok studiów, a do uzyskania dyplomu brakowało im jedynie pracy dyplomowej. 
⁸ Tenże, Rola Tayloryzmu i Fayolizmu w naukowej organizacji, wyd. WSH, Warszawa 1929. 
⁹ Tenże, Usprawnienie pomocniczego aparatu biurowego w większym zakładzie przemysłowym, Warszawa 1938.
¹⁰ Tenże, Rola biura przetargowego przy powierzaniu robót i dostaw, Warszawa 1938.
¹¹ Tenże, Organizacja biura zakupów, Warszawa 1936.
¹² Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu, Warszawa 1932 i 1938, poz. 3720 i poz. 11405.
¹³ Cmentarz powązkowski, kw. 212, rząd 4, grób 2.
¹⁴ Właściwie Ludwik Kałuszyner.
¹⁵ Sama autorka wykonała go po raz ostatni w szpitalu na kilka dni przed śmiercią. Julia Koźniewska-Ryczer, Wikipedia [dostęp 28.05.2024]. 
¹⁶ W domach wzniesionych przed pierwszą wojną światową wybuchały często pożary. Płonęły drewniane stropy podbite słomą, na którą narzucono jedynie cienką warstwę tynku, ale pozostawały nieruszone piwnice nakryte ognioodpornymi stropami typu Kleina i czasem mury zewnętrzne. Wystarczyły dwa, trzy lata i czynszówka była odbudowana, znów przynosząc dochód właścicielowi. 
¹⁷ J. Ryczer: Wspomnienia, s. 36.
¹⁸ J. Ryczer: Parasolnictwo, Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1968.
¹⁹ Cmentarz Powązkowski, kwatera 317, rząd 6, grób 8-9. 
²⁰ Zob. P. Tanewski: Whiteheadowie, w: „Gazeta SGH” 2 (379). 
²¹ Nieautoryzowana wypowiedź pewnego znanego varsavianisty w posiadaniu autora artykułu. 
²² P. Tanewski: Polska myśl ekonomiczna w latach 1956-1989 wobec zagadnienia przemian systemowych w gospodarce PRL, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2014.