Wspomnienie prof. Jerzego Osiatyńskiego (1941-2022)

Chociaż, jak wspominał po latach, jego matka – poetka Zinaida – bardzo chciała by został lekarzem, nastoletniego Jerzego Osiatyńskiego (a właściwie: Epaminondasa Jerzego) znacznie bardziej interesowały kwestie społeczne, a zwłaszcza te dotyczące gospodarki. Być może wpływ na to miał fakt, że jego ojciec, Leonidas, „był ekonomistą i zajmował się teorią zarządzania i ekonomiką handlu zagranicznego. Przez wiele lat nie tylko uczył, ale i aktywnie pracował w handlu zagranicznym”. 

Tak więc urodzony 2 listopada 1941 r. w Rydze, ale wychowany w Warszawie (ukończył stołeczne VII Liceum Ogólnokształcące im. Juliusza Słowackiego) Jerzy Osiatyński podjął studia na Wydziale Handlu Zagranicznego SGPiS, które w 1964 r. zwieńczyła obrona pracy magisterskiej pt. „Porównanie roli ekspansji eksportowej w wysoko rozwiniętej gospodarce kapitalistycznej i w gospodarce socjalistycznej”, przygotowanej pod opieką prof. dr. Kazimierza Łaskiego, kierownika Katedry Ekonomii Politycznej na tym wydziale. Co ciekawe, w trakcie studiów Jerzego Osiatyńskiego i tuż po nich na tym samym wydziale doktorat (1962) i habilitację (1965) uzyskał również jego ojciec.

Jeszcze wcześniej, w 1963 r., gdy Osiatyński był na czwartym roku studiów, Łaski zaproponował mu asystenturę w swojej Katedrze (w tym samym roku Jerzy Osiatyński wstąpił też do PZPR, z której został usunięty w 1967 r. za krytykę zaczynającej się właśnie w kraju antysemickiej nagonki). W 1965 r., również z rekomendacji Łaskiego, Osiatyński został  sekretarzem naukowym prowadzonego przez Michała Kaleckiego seminarium poświęconego zagadnieniom planowania i wzrostu gospodarki centralnie planowanej. Udział w seminarium, w którym, poza Kaleckim i Łaskim aktywnie uczestniczyli m.in. Włodzimierz Brus, Tadeusz Kowalik, Cezary Józefiak, Władysław Sadowski, Wiktor Herer, Leszek Zienkowski, Stanisław Gomułka, Edward Łukawer, Mieczysław Nasiłowski czy Henryk Flakierski, była dla Jerzego Osiatyńskiego – jak wspominał po latach – „prawdziwą «wyższą szkołą jazdy» w uprawianiu ekonomii”.

W ten sposób zaczęła się jednak przede wszystkim, mająca trwać do końca jego życia, intelektualna przygoda Osiatyńskiego z myślą Michała Kaleckiego – „mistrza i patrona”, jak go nazywał. Po latach wspominał:

„Miałem szczęście go osobiście poznać i z nim współpracować. Ale najpierw był Kazimierz Łaski, który nauczył mnie czytać i rozumieć Kaleckiego, z którym od końca lat 60. byłem w przyjaźni, i z którym aż do ostatnich dni jego życia bardzo blisko współpracowałem. To był wielki przywilej mieć obok siebie kogoś takiego”.

Łaski był też promotorem przygotowanej przez Jerzego Osiatyńskiego pracy doktorskiej pt. „Korzyści komparatywne w analizie czynników wzrostu gospodarki socjalistycznej”. Ukończona już w 1967 r. rozprawa pod koniec tego roku uzyskała pozytywne recenzje. Niestety, zanim Osiatyńskiego dopuszczono do obrony, doszło do haniebnych wydarzeń Marca ’68 (w SGPiS ich kulminacja przypadła na maj i czerwiec), w wyniku których Kazimierz Łaski musiał wyjechać z kraju, Michał Kalecki zrezygnował z pracy w SGPiS, a rozprawę doktorską ich asystenta – Osiatyńskiego – formalnie odrzucono. 

W konsekwencji Jerzy Osiatyński przez kilka miesięcy pozostawał bez pracy, następnie w 1969 r. krótko pracował w Głównym Urzędzie Statystycznym. Młody polski ekonomista dostał jednak szansę na kontynuowanie aktywności naukowej w Clare Hall, jednym z koledżów University of Cambridge. Spędził tam dwa lata (1970-1972), w dużej mierze dzięki rekomendacji Michała Kaleckiego, który jeszcze w 1966 r. przedstawił swojego asystenta goszczącej wówczas w Warszawie prof. Joan Robinson. Jak wiele lat później – z pewnym przekąsem, ale i z humorem – wspominał w prywatnej rozmowie Jerzy Osiatyński:

„Okazało się, że byłem «za słaby» dla SGPiS, ale wystarczająco dobry dla Cambridge”.

Z Wielkiej Brytanii wrócił pod koniec 1972 r. i wkrótce został zatrudniony w Instytucie Historii Nauki, Oświaty i Techniki Polskiej Akademii Nauk, w – kierowanej przez Tadeusza Kowalika (z którym wcześniej przez kilka miesięcy dzielił pokój w Cambridge) – Pracowni Edycji Dzieł Oskara Langego i Michała Kaleckiego, z zadaniem przygotowania edycji dzieł tego ostatniego. 

W ten sposób Jerzy Osiatyński zaczął pracę nad swoim bez wątpienia najważniejszym osiągnięciem naukowym. Pracę, która zajęła mu prawie ćwierć wieku: przygotowanie (ostatecznie 6-tomowego) wydania Dzieł Michała Kaleckiego w języku polskim i (finalnie 7-tomowego) w języku angielskim – ostatni tom angielskiej edycji ukazał się w 1997 r. Ich redaktor wspominał z dumą, że dzięki temu, iż namówił Oxford University Press na to przedsięwzięcie, „Kalecki jest − obok matematyka, Stefana Banacha − jednym z zaledwie dwóch polskich uczonych, których wszystkie prace (pomijając garść o przyczynkarskim charakterze) zostały opublikowane w języku angielskim”. Przyznawał też, że w pracy tej bardzo pomagał mu Kowalik („Wiele mu zawdzięczam, jeśli chodzi tak o warsztat badawczy, jak i o ostateczny tekst tego, co znalazło się w moich przypisach do Dzieł”). Skądinąd przypisy te to, jak podkreślają zgodnie ich czytelnicy, samo w sobie wybitne dzieło.

Zanim jednak prace nad dorobkiem Kaleckiego zaczęły się materializować w postaci publikacji (pierwszy tom polskiej edycji Dzieł ukazał się w roku 1979), w 1973 r. Jerzy Osiatyński uzyskał doktorat („Dość gruntownie przerobiłem (…) i uzupełniłem starą pracę doktorską i promotorem tej nowej zgodził się być profesor Henryk Fiszel”) w Instytucie Nauk Ekonomicznych UW, a następnie, w 1979 r. – w tej samej jednostce, która w 1977 r. zdążyła już jednak odzyskać status Wydziału Nauk Ekonomicznych – habilitację, której podstawą była wydana rok wcześniej książka pt. Kapitał, podział, wartość: kryzys ekonomii neomarginalistycznej, napisana w większej części jeszcze podczas pobytu w Cambridge.

Zatrudnienie w Pracowni (później Zakładzie) Edycji Dzieł pod kierownictwem Kowalika miało jednak jeszcze inną dalekosiężną konsekwencję dla biografii Jerzego Osiatyńskiego: to właśnie atmosfera tej instytucji, która, jak wspominał, „po powstaniu we wrześniu 1976 r. Komitetu Obrony Robotników stała się w jakimś sensie jego organizacyjnym zapleczem”, po raz pierwszy wciągnęła go w działalność opozycji antykomunistycznej, z którą na dobre związał się w 1980 r., po wybuchu rewolucji „Solidarności”. Co ciekawe, działalność tę przez prawie całą dekadę lat 80. Osiatyński łączył z próbami zreformowania gospodarki centralnie sterowanej: w latach 1981-1989 był członkiem Rządowej Komisji do spraw Reformy Gospodarczej.

Nie zmienia to faktu, że to działalność opozycyjna zaprowadzi Jerzego Osiatyńskiego, chociaż dopiero w 1989 r. – już po wydaniu w 1988 r. ostatniego tomu polskiej edycji Dzieł Kaleckiego oraz opublikowaniu w tym samym roku ważnej książki: Michał Kalecki o gospodarce socjalistycznej, która doczekała się przekładów na język angielski i japoński – do najwyższych stanowisk państwowych. Po wyborach z 4 czerwca 1989 r. zostanie on więc posłem z listy Komitetu Obywatelskiego „Solidarności” (mandat sprawować będzie do 2001 r., w Sejmie X, I, II i III kadencji, należąc później do klubów Unii Demokratycznej i Unii Wolności) oraz ministrem-kierownikiem Centralnego Urzędu Planowania w rządzie Tadeusza Mazowieckiego. W latach 1992-1993 będzie natomiast ministrem finansów w rządzie Hanny Suchockiej. Za tę ostatnią działalność w 1993 r. otrzyma nagrodę dla najlepszego ministra finansów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, a sama premier, w liście gratulacyjnym z kwietnia 1993 r., napisze do niego: „Z prawdziwą przyjemnością chcę podkreślić, że Pana konsekwencja w działaniu oraz umiejętność skutecznego bronienia swoich racji – nawet w najtrudniejszych sytuacjach – jest siłą naszego rządu”.

Chociaż bogaty w wydarzenia o charakterze politycznym i bez wątpienia ważny osobiście dla Jerzego Osiatyńskiego („Blisko współpracowałem i zaprzyjaźniłem się z wieloma zupełnie wyjątkowymi ludźmi, że wspomnę tu tylko najważniejszych: Tadeusza Mazowieckiego, Bronisława Geremka, Jacka Kuronia i Adama Michnika”), okres początku polskiej transformacji, a zwłaszcza rok 1990, okazał się dla niego płodny także pod względem naukowym. W tym roku bowiem nie tylko ukazuje się pierwszy tom Collected Works of Michał Kalecki, Osiatyński otrzymuje także tytuł profesora nauk ekonomicznych oraz doktorat honoris causa State University of New York (Baruch College). 

Również w roku 1990 Jerzy Osiatyński został członkiem nowopowstałej Rady Programowej czasopisma naukowego Gospodarka Narodowa. Pozostał nim do 2020 r., kiedy to reforma redakcji czasopisma (już pod nową nazwą: Gospodarka Narodowa. The Polish Journal of Economics) sprawiła, że po likwidacji Rady Programowej został członkiem Zespołu Redakcyjnego. Przejęcie w 2000 r. przez SGH wydawania czasopisma od likwidowanego Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych sprawiło, że – w ten dość luźny sposób – Jerzy Osiatyński ponownie związał się z naszą Uczelnią, tym razem na ponad dwie dekady.

Druga połowa lat 90. i pierwsza 2000. to okres intensywnej aktywności doradczej Osiatyńskiego. W tym okresie w sprawach związanych z polityką fiskalną, systemem podatkowym czy zmianami strukturalnymi doradzał władzom Mołdawii, Kazachstanu, Ukrainy, Macedonii, Bułgarii, Rumunii, Tadżykistanu, Kirgistanu czy Uzbekistanu. W tym czasie, w 2001 r., podjął też decyzję, że nie będzie już kandydować w kolejnych wyborach do Sejmu i, chcąc powrócić do intensywnej aktywności naukowej, zakończy swoje – jak je określił – „zaangażowanie w «wielkiej polityce»”.

To uwolnienie od aktywności państwowej nie całkiem się jednak Jerzemu Osiatyńskiemu udało, w następnych dwóch dekadach będzie jeszcze m.in. członkiem Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Prezesie Rady Ministrów (2001-2006), doradcą ekonomicznym Prezydenta RP (2010−2013) oraz członkiem Rady Polityki Pieniężnej (2013-2019). Mimo to zwiększył w tym okresie znacznie swoją aktywność naukową, i to nie tylko w wymiarze formalnym (w latach 2007-2010 a potem ponownie od 2020 r. był m.in. członkiem Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN), ale przede wszystkim – merytorycznym, publikując, redagując i uczestnicząc w licznych inicjatywach. 

Zachował przy tym wielką konsekwencję zarówno w doborze tematyki swoich badań, jak i w podejściu do sposobu ich prowadzenia. Jak wyjaśniał w 2015 r., jego publikacje niezmiennie

wiążą się z Kaleckim i są osadzone w kierunku nazywanym ekonomią postkeynesowską lub keynesizmem strukturalnym. Dotyczą interpretacji podstawowych problemów związanych z dynamiką gospodarki kapitalistycznej i jej długofalowym, raczej stagnacyjnym trendem, jak i relacji między tymi tendencjami stagnacyjnymi a zmianami w strukturze podziału. Dotyczą też makroekonomicznych związków, które – zgodnie z tradycją ekonomii Kaleckiego – są związane z pytaniami o to, na podstawie jakich przesłanek prywatni przedsiębiorcy podejmują decyzje o inwestowaniu, zaś gospodarstwa domowe o oszczędzaniu.

Jako, jak sam się określał, przedstawiciel „myśli postkaleckiańskiej i postkeynesowskiej”, Jerzy Osiatyński był krytykiem ekonomii głównego nurtu (w tym neo- i nowego keynesizmu, który, jego zdaniem, „ma niewiele z Keynesem wspólnego”). Zwracał uwagę na „absurdalnie nierealistyczne założenia, na których ta analiza [w ramach ekonomii głównego nurtu] się opiera” i twierdził, że jest „wyznawana z tym większą żarliwością, im bardziej powierzchownie (…) rozumiana”. Jako zwolennik pluralizmu w ekonomii podkreślał fundamentalne znaczenie nauczania „każdej z konkurencyjnych szkół ekonomii z jej własnym zastawem narzędzi i rekomendacjami dla polityki gospodarczej”. Zabiegał o to biorąc aktywny udział w wielu konferencjach i seminariach, czy to w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN, w którym od 2004 r. był zatrudniony i przez wiele lat przewodniczył jego Radzie Naukowej, czy też w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym, którego był członkiem.

Poza prowadzeniem własnych oryginalnych badań makroekonomicznych w nurcie postkaleckiańskim, Jerzy Osiatyński niestrudzenie działał również na rzecz zachowania i promocji dziedzictwa samego Michała Kaleckiego oraz – zwłaszcza po jego śmierci w 2015 r. – Kazimierza Łaskiego. Napisał więc m.in. naukową biografię Kaleckiego do nowej edycji wyboru, dokonanego wspólnie z Łaskim, najważniejszych prac Kaleckiego dotyczących gospodarki kapitalistycznej (Kapitalizm: dynamika gospodarcza i pełne zatrudnienie, 2015), zredagował naukowo podręcznik Łaskiego pt. Wykłady z makroekonomii. Gospodarka kapitalistyczna bez bezrobocia (2015; także w wydaniu angielskim z 2019 r.) oraz zrekonstruował ewolucję hipotezy stagnacyjnej Kaleckiego z lat 1954-1980 w rozdziale monografii pod współredakcją niżej podpisanego (Realny kapitalizm. Wokół teorii kapitału monopolistycznego, 2018).

Myśl swoich mistrzów Jerzy Osiatyński starał się upowszechniać także wśród studentów. Przez wiele lat wykładał w Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów (obecnie: Wyższa Szkoła Finansów i Prawa) w Bielsku-Białej, a w 2013 r., wspólnie z Kazimierzem Łaskim, poprowadził semestralne seminarium o ekonomii Michała Kaleckiego w warszawskim Instytucie Studiów Zaawansowanych (którego to seminarium piszący te słowa miał przyjemność być uczestnikiem).

Jednym z ostatnich, jak się okazało, projektów, któremu poświęcił się Jerzy Osiatyński, była redakcja naukowa rozmowy dwóch jego przyjaciół: wywiadu-rzeki, jakiego w 2007 r. Kazimierz Łaski udzielił Tadeuszowi Kowalikowi. Nad tym tekstem, wraz z autorem niniejszego wspomnienia, pracował intensywnie od marca ubiegłego roku. Niestety, ostatniej rundy poprawek Profesor Jerzy Osiatyński nie zdążył już przeczytać – zmarł po ciężkiej chorobie 4 lutego 2022 r.

Polska ekonomia straciła jednego ze swych najwybitniejszych przedstawicieli.

dr Grzegorz Konat
Instytut Rozwoju Gospodarczego

Większość zawartych w tekście informacji i (jeśli nie podano inaczej) wszystkie cytaty pochodzą z wywiadu, jakiego prof. Jerzy Osiatyński udzielił mi we wrześniu 2015 r., opublikowanego w: Grzegorz Konat, Tadeusz Smuga (red.), Paradoksy ekonomii. Rozmowy z polskimi ekonomistami (Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015, ss. 367-386). Podczas pisania artykułu korzystałem także m.in. z: Jerzy Osiatyński, Waldemar Kuczyński, „Czy mogło być inaczej?”, Tygodnik Powszechny, 22 kwietnia 2009; Wiktor Osiatyński, „Zinaida Osiatyńska 15 XI 1919 – 21 III 2006”, Gazeta Wyborcza, 29 marca 2006; Grzegorz Konat, Anna Jarosz-Nojszewska, „90 Years of Gospodarka Narodowa”, Gospodarka Narodowa. The Polish Journal of Economics, 308(4), 2021, ss. 5-22; curriculum vitae Profesora ze strony internetowej banku PKO BP (członkiem Rady Nadzorczej tego banku był w latach 2002-2007); biogramu ze strony internetowej Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN; katalogu Biblioteki SGH; informacji od prof. Jana Toporowskiego; oraz tego, co zdołałem zapamiętać z licznych rozmów z Profesorem.