100-lecie urodzin prof. Wacława Gabary – wspomnienie

Profesor Wacław Gabara urodził się 31 lipca 1923 roku w Warszawie. W roku 1938 rozpoczął naukę w gimnazjum, a następnie w liceum im. Stanisława Staszica w Warszawie. Ukończył je w lipcu 1944 roku, zdając egzamin dojrzałości. W tym okresie był członkiem Harcerstwa Polskiego (od 1936 r.), działał aktywnie w konspiracji, uczestniczył w powstaniu warszawskim, walcząc na Starym Mieście. Po upadku powstania (w okresie od września 1944 r. do kwietnia 1945 r.) był więźniem obozów koncentracyjnych w Oranienburgu, Sachsenhausen, Dreźnie, Flossenburgu. 

Wcześnie stracił ojca, matkę oraz braci, którzy zginęli w czasie okupacji lub zmarli w obozach koncentracyjnych.

Po zakończeniu wojny wrócił do Warszawy, gdzie w październiku 1945 roku rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Kontynuował je do 1950 roku, by po krótkiej przerwie wynikającej z konieczności zapewnienia skromnych warunków materialnych i podjęcia pracy w Ministerstwie Żeglugi i Handlu Zagranicznego (1945–1947) oraz w Ministerstwie Miast i Osiedli, Ministerstwie Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych (1947–1960, 1961) ukończyć je ze stopniem magistra prawa.

Już w trakcie studiów na Wydziale Prawa zetknął się z wieloma znakomitymi postaciami nauk ekonomicznych i wykładowcami. Uczestniczył w ich wykładach i seminariach. Byli wśród nich profesorowie: Kazimierz Secomski, Aleksy Wakar, Stanisław Grabski, Witold Trąpczyński. Program studiów obejmował bowiem wiele przedmiotów nauk ekonomicznych. 

W swej pracy zawodowej w ministerstwach zajmował się planowaniem i organizacją procesów produkcji, dostaw, koordynacją działań wielu zakładów wytwórczych w Polsce dla sektora budownictwa, sferą produkcji pomocniczej, jej racjonalizacją. Doceniano jego kompetencje, energię, zaangażowanie. Znajdowało to wyraz w powierzeniu mu odpowiedzialnej funkcji, m.in. pełnomocnika ministra w tych obszarach działalności.

W trakcie pracy i realizacji także wielu zadań o charakterze naukowym coraz bardziej dojrzewała w nim myśl o poświeceniu się w całości pracy naukowej. Zrealizował ją, rozpoczynając w 1962 roku pracę w Instytucie Organizacji i Mechanizacji Budownictwa na stanowisku naczelnika wydziału. W instytucie tym pracował do 1969 roku.

Zainteresowania Wacława Gabary zagadnieniami teoretycznymi organizacji i zarządzania ulegały stałemu poszerzaniu, daleko wykraczając poza kwestie branżowe. W latach 1962–1968 uczestniczył w seminariach profesorów Tadeusza Kotarbińskiego i Jana Zieleniewskiego w ramach Pracowni Ogólnych Problemów Organizacji Pracy przemianowanej na Zakład Prakseologii PAN, a także w zorganizowanych przez prof. Zieleniewskiego kilku konferencjach naukowych poświęconych zagadnieniom organizacji i zarządzania (1962, 1964, 1966). 

Ślad tych ważnych inspiracji teoretycznych i metodologicznych jest wyraźnie widoczny w późniejszych badaniach, publikacjach i działalności dydaktycznej. Szczególnie dotyczy to prakseologii i jej wpływu na nauki organizacji i zarządzania, procesów przystosowawczych organizacji do środowiska (otoczenia), kooperacji wielopodmiotowej¹.

Uczestnictwo w seminariach Zakładu Prakseologii PAN w pierwszej połowie lat 60. zaowocowało też nawiązaniem kontaktu z prof. Jerzym Kurnalem. W jej wyniku Wacław Gabara rozpoczął badania i przygotowywanie pod kierunkiem profesora Kurnala rozprawy doktorskiej na temat procesów przystosowawczych organizacji do środowiska, a także w 1968 roku pracę dydaktyczną (na umowę zlecenie) w kierowanej przez niego Katedrze Teorii Organizacji i Zarządzania w SGPiS na Wydziale Handlu Wewnętrznego. 

Dużym osiągnieciem badawczym Wacława Gabary było szerokie spojrzenie na procesy dostosowawcze organizacji do otoczenia. W tamtym czasie było to czymś nowym i ożywczym. W badaniach naukowych i publikacjach problematyką dostosowania organizacji do ich otoczenia zajmowano się fragmentarycznie. Dominowało spojrzenie skupione na wnętrzu organizacji i przystosowaniach wewnątrzorganizacyjnych, integracji czterech elementów organizacji (zadania, aparatura działania, ludzie, struktura organizacyjna). Należało je właściwie dobrać i zintegrować ze sobą, co miało pozwolić na sprawną realizację celów organizacji. Brakowało w literaturze organizacyjnej teoretycznych uogólnień z zakresu procesów przystosowawczych organizacji gospodarczych do otoczenia i dokonujących się w nim zmian. Na szczególne podkreślenie zasługuje autorska koncepcja procesów przystosowawczych, w której mocno zaakcentowano zagadnienie integracji zewnętrznej, czyli rodzajów przystosowań do otoczenia (czynnych i biernych), wyróżnienie charakteru i sposobów przystosowań (ochronnych, stabilnych, progresywnych), a także rodzajów mechanizmów przenoszących zmiany ze środowiska do struktury organizacyjnej organizacji i współdziałania tych mechanizmów. 

Badania i publikacje Wacława Gabary lukę tę wypełniały. Wzbogacały w tym zakresie ogólną teorię organizacji, otwierały drogę do nowych badań podjętych w późniejszym czasie w badaniach profesorów Bogdana Wawrzyniaka, Janusza Beksiaka i Marii Romanowskiej.

W czerwcu 1968 roku Wacław Gabara uzyskał w Szkole Głównej Planowania i Statystyki (SGPIS) stopień doktora nauk ekonomicznych, a w kilka miesięcy później (styczeń 1969 r.) został zatrudniony na stanowisku adiunkta w Katedrze Teorii Organizacji i Kierowania pod przewodnictwem prof. Kurnala². Od tego czasu trwale, bo aż do przejścia na emeryturę w 1993 roku, związał swą karierę naukową z SGPiS, przemianowaną na Szkołę Główną Handlową w Warszawie. 

W 1974 roku uzyskał w SGPiS stopień dr hab. nauk ekonomicznych z zakresu organizacji i zarządzania. W swej rozprawie habilitacyjnej zatytułowanej Model jako instrument badania form działalności gospodarczej. Studium stosunków i zależności organizacyjnych dał wyraz drugiemu nurtowi swych zainteresowań badawczych, jakim były zagadnienia metodologii nauk zarządzania. Pierwszym była teoria organizacji i zarządzania, a w niej procesy przystosowawcze. Obie te monografie mają do dzisiaj duże walory teoriopoznawcze, są oryginalne i innowacyjne.

W 1976 roku awansował na stanowisko docenta w Katedrze Teorii Organizacji i Zarządzania, natomiast w styczniu 1987 roku uzyskał tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego.

Od 1981 roku pojawiły się w zainteresowaniach i badaniach docenta Gabary dwa nowe obszary: rozwój nauki o organizacji i zarządzaniu oraz postęp w dydaktyce przedmiotu organizacja i zarządzanie w naukach ekonomicznych³. Przeglądając badania i publikacje z ostatniego okresu życia naukowego, można do tych obszarów także zaliczyć obszar planowania i zarządzania strategicznego. 

W latach 1984–1993 docent, a następnie profesor Gabara sprawował funkcje kierownika Katedry Organizacji i Zarządzania w SGPiS/SGH. Już wcześniej, jeszcze jako kierownik Zakładu Organizacji i Zarządzania w Instytucie Organizacji Zarządzania i Prawa na Wydziale Handlu Wewnętrznego SGPiS, dbał o rozwój młodej kadry naukowej tej jednostki organizacyjnej, pełniąc rolę opiekuna naukowego prac na stopień naukowy doktora i doktora habilitowanego. Wypromował trzech doktorów habilitowanych, ośmiu doktorów i ponad 200 magistrów. Zadbał o wzrost ilościowy i jakościowy kadr zatrudnionych w katedrze. W roku akademickim 1985/1986 w katedrze zatrudnionych było 10 pracowników naukowych, w tym jeden docent, dwóch adiunktów, sześciu asystentów, jeden doktorant⁴.

Ogromne zasługi położył profesor Gabara w obszarze dydaktyki. Był autorem wielu programów studiów. Opracował szereg pomocy dydaktycznych w postaci podręczników, skryptów monotematycznych, przewodników metodycznych. Prowadził też w SGPiS/SGH liczne zajęcia dydaktyczne z teorii organizacji i zarządzania dla studentów studiów dziennych i zaocznych. Przez kilka lat (1976–1978) był kierownikiem Punktu Konsultacyjnego SGPiS w Białymstoku, prowadząc tam jednocześnie zajęcia dla studentów studiów zaocznych z przedmiotów z teorii organizacji i zarządzania.

Opisując skrótowo dokonania profesora Gabary nie można pominąć jego dużej aktywności w inicjowaniu i rozwijaniu współpracy badawczej z ośrodkami organizacji i zarządzania w uczelniach ekonomicznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, m.in. z Uniwersytetem Ekonomicznym w Pradze (VSE) , Wyższą Szkołą Ekonomiczną w Berlinie, Uniwersytetem Ekonomicznym w Budapeszcie, Instytutem im. G.M. Plechanowa w Moskwie. W kraju współpracował z wieloma resortowymi ośrodkami doskonalenia kadr kierowniczych, a także z uczelniami wojskowymi, koordynując całość procesu dydaktycznego z zakresu teorii organizacji i zarządzania, prowadząc zajęcia dydaktyczne. 

W okresie zatrudnienia w SGPiS/SGH profesor Gabara pełnił także wiele funkcji społecznych na Wydziale Handlu Wewnętrznego i w uczelni. Był m.in. członkiem zespołów rektorskich i Senatu uczelni, członkiem Rady Naukowej Wydziału, koordynatorem przedmiotu organizacja i zarządzanie.

Za swą działalność był nagradzany wieloma odznaczeniami państwowymi. Doceniono jego wkład w walkę z okupantem i pracę w konspiracji. Otrzymał Medal Zwycięstwa i Wolności (1946), Krzyż Partyzancki (1976), Medal „Za Warszawę 1939–1945” (1978), Warszawski Krzyż Powstańczy (1983), Krzyż Oświęcimski (1986). Był odznaczony Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi (1954, 1979), Brązowym Medalem „Za Zasługi dla Obronności Kraju” (1970), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1981). Otrzymał też Odznakę „Zasłużonego dla Białostoczczyzny”. 

Profesor Wacław Gabara był zatrudniony w SGPiS/SGH w pełnym wymiarze etatowym przez 24 lata (1.03.1969 – 30.09.1993), gdyby do tego okresu doliczyć wcześniejszy rok pracy w Katedrze Teorii Organizacji i Zarządzania przed doktoratem na umowę zlecenie, moglibyśmy dzisiaj mówić o jubileuszu 25 lat pracy w SGPiS/SGH. Profesor pozostawił po sobie liczący się dorobek naukowy, wspaniały zespół pracowników, liczne grono wypromowanych absolwentów. Po przejściu na emeryturę w 1993 roku został zatrudniony na stanowisku profesora zwyczajnego w Prywatnej Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie (Obecnie Szkoła Łazarskiego). Pracował w niej przez cztery lata do końca swego życia.

Profesor Wacław Gabara zmarł 30 czerwca 1997 roku w Warszawie w wieku 74 lat. Jego wkład w rozwój teorii organizacji i zarządzania i nauk o zarządzaniu jest niewątpliwy i wieloraki. Z inicjatywy rektora SGH dr. hab. Piotra Wachowiaka, prof. SGH, 17 listopada 2023 roku odbyło się sympozjum z okazji 100-lecia urodzin prof. Wacława Gabary, zorganizowane przez Instytut Zarządzania SGH. 

Celem sympozjum było przybliżenie sylwetki naukowej i ukazanie działalności dydaktycznej oraz publikacyjnej prof. Gabary oraz jego ogromnego wkładu w rozwój nauk o zarządzaniu. Sympozjum uroczyście otworzyli rektor Piotr Wachowiak oraz dr hab. Sylwester Gregorczyk, prof. SGH, kierownik Katedry Zarządzania Strategicznego Instytutu Zarządzania SGH.

Działalność naukową i publikacyjną profesora Gabary przedstawiono podczas sesji pierwszej sympozjum, prowadzonej przez dr. hab. Zbigniewa Dworzeckiego, prof. SGH. 

W swoich wystąpieniach prof. dr hab. Michał Trocki i dr hab. Grażyna Leśniak Łebkowska, prof. SGH, zwrócili uwagę na dwie ważne monografie profesora Gabary: Nauka o organizacji i zarządzaniu. Kierunki i tendencje oraz Między wiedzą a działaniem. Przesłanki racjonalnego działania. Niewątpliwie są one tego warte ze względu na sposób podejścia do problemów, treść, głębokość analiz, ale także mimo upływu czasu, dużą aktualność. Obok książek na temat przystosowań organizacji do środowiska i modelu jako instrumentu badania form działalności gospodarczej należą do zbioru najważniejszych w dorobku naukowym i publikacyjnym prof. Gabary.

Sesja druga, prowadzona przez dr hab. Barbarę Bojewską, prof. SGH, dotyczyła dyskusji nad problematyką racjonalnego zarządzania, co było istotnym przedmiotem zainteresowań badawczych prof. Gabary. Rezultatem tych badań była monografia Między wiedzą a działaniem. Przesłanki racjonalnego zarządzania. Monografia ta wpisuje się w nurt poszukiwań odpowiedzi na pytania: od czego zależy sukces organizacji oraz jak zarządzać organizacją? 

W sesji drugiej wystąpili głównie przedstawiciele praktyki, ukazując istotę, znaczenie i uwarunkowania racjonalnego zarządzania na przykładzie przedsiębiorstwa budowlanego, organizacji finansowej i organizacji franczyzowej.

Problem racjonalnego zarządzania stanowi kluczowe wyzwanie dla menedżerów współczesnych przedsiębiorstw. Na potrzeby dyskusji na temat znaczenia racjonalnego zarządzania przyjęto następujące założenie: menedżerowie powinni mieć świadomość znaczenia czynników wewnętrznych, głównie zarządzania (które ma wpływ na tworzenie kultury organizacyjnej, budowanie przywództwa, wybór struktury organizacyjnej, motywowanie pracowników, podejmowanie decyzji) w tworzeniu organizacji racjonalnej i innowacyjnej. To od zarządzania bowiem zależy sukces organizacji, a szczególnie od zarządzania racjonalnego. Rośnie bowiem znaczenie wiedzy i innowacji w coraz bardziej niepewnym i konkurencyjnym otoczeniu. To stwierdzenie stanowiło zatem punkt wyjścia do dyskusji i odpowiedzi na poniższe pytania przez przedstawicieli praktyki: 

• Na czym polega racjonalne zarządzanie we współczesnym przedsiębiorstwie (w przedsiębiorstwie budowlanym, organizacji finansowej, organizacji sieciowej)?
• Na jakie bariery racjonalnego zarządzania się wskazuje? 
• W jaki sposób zwiększyć racjonalność zarządzania?

Problem racjonalnego zarządzania stanowi istotne wyzwanie dla menedżerów współczesnych przedsiębiorstw bez względu na branżę. Racjonalizacja, pojęcie na które wskazuje i które definiuje prof. Gabara, to „doskonalenie działań, procesów, wytworów pod względem ich racjonalności, tj. ich lepszego przystosowania do rzeczywistych warunków i okoliczności za pomocą posiadanej wiedzy oraz bieżącej informacji”⁵. Według profesora racjonalne zarządzanie opiera się na doświadczeniu i wiedzy. Należy zatem podkreślić, iż racjonalne zarządzanie opiera się przede wszystkim na kompetencjach menedżerów. Dotyczy rozmaitych ulepszeń w obszarze sprawowania władzy. W odniesieniu do współczesnych organizacji racjonalne zarządzanie dotyczy tworzenia i wdrażania innowacji w obszarze zarządzania oraz w innych podsystemach organizacji (takich jak ludzie, cele, technologia, struktura) w kontekście potrzeb otoczenia. 

Racjonalne zarządzanie, czyli zarządzanie oparte na wiedzy, na innowacjach, co pozwala bardziej skutecznie realizować cele przedsiębiorstwa i lepiej zaspokajać potrzeby interesariuszy w oparciu o doskonalenie, ulepszanie (innowacje). Racjonalne zarządzanie stanowi wyzwanie dla wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw, bez względu na branżę. 

Główne bariery w dążeniu do racjonalnego zarządzania, to bariery poznawcze, informacyjne, w obszarze motywacji. Dotyczą one przede wszystkim ludzi i ich kompetencji, a raczej ich braku, w tym głównie menedżerów.
Najważniejsze korzyści wynikające z racjonalnego zarządzania, które opiera się na wiedzy, odnoszą się do innowacyjności i skutków innowacji, takich jak:

• wszelkie zmiany jakościowe zarówno o charakterze kreatywnym, jak i imitacyjnym, w sferze technologicznej, organizacji pracy, zarządzania i marketingu, charakteryzujące się nowością i oryginalnością w danym przedsiębiorstwie, na danym rynku, w regionie lub nawet w skali świata,
• powstanie nowego produktu lub jego doskonalenie czy zmiany w procesie wytwarzania,
• poprawa efektywności działania gospodarczego i podwyższania konkurencyjności oraz lepszego zaspokojenia potrzeb odbiorców – innowacje otwarte,
• ekonomiczność, np. obniżka kosztów produkcji,
• ekologiczność, np. odnawianie środowiska naturalnego – ekoinnowacje,
• bezpieczne rozwiązanie dla końcowych odbiorców innowacji oraz ich otoczenia – innowacje społeczne.

Rezultatem racjonalnego zarządzania we współczesnych przedsiębiorstwach są zatem innowacje. Innowacje stwarzają przedsiębiorcom i menedżerom możliwości dokonania istotnych zmian, podjęcia nowej działalności, świadczenia nowych usług i pozyskiwania dzięki temu nabywców. Dzięki innowacjom w przedsiębiorstwach ma miejsce doskonalenie procedur wytwarzania produktu, przyrost zdolności produkcyjnej, efektywności i jakości pracy, rozwój i podwyższenie umiejętności działania i efektywności pracy, poprawa jakości produktów oraz ich konkurencyjności, wzrost bezpieczeństwa i polepszenie warunków pracy oraz likwidacja ograniczeń i mobilizacja zasobów. 

Podsumowując, monografia autorstwa prof. Gabary Między wiedzą a działaniem. Przesłanki racjonalnego zarządzania, do której wielokrotnie odnosili się uczestnicy sympozjum, zawiera – jak podkreślono – ponadczasowe treści, treści uniwersalne, które nawiązują do zrównoważonego rozwoju, ukierunkowują bowiem zarządzanie na potrzeby społeczne i ochronę środowiska i w rezultacie na innowacje.

Uczestnicy sympozjum, w większości uczniowie i współpracownicy prof. Gabary, wskazali na najważniejsze wartości, które mu przyświecały w karierze naukowej i w życiu. Jak zaznaczyli, prof. Wacław Gabara to m.in. cechy racjonalnego działania i racjonalnego zarządzania, a mianowicie: zorientowanie na wiedzę, rozwój i zmiany, analiza i synteza, dyscyplina i etos pracy.  

DR HAB. ZBIGNIEW DWORZECKI, prof. SGH, Katedra Zarządzania Strategicznego, Instytut Zarządzania, Kolegium Zarządzania i Finansów SGH
DR HAB. BARBARA BOJEWSKA, prof. SGH, kierownik Katedry Zrównoważonego Biznesu, Instytut Zarządzania, Kolegium Zarządzania i Finansów SGH

¹W. Gabara [1969], Proces przystosowawczy organizacji do środowiska, PWE, Warszawa; W. Gabara [1981], Nauka o organizacji i zarządzaniu. Kierunki i tendencje, PWE, Warszawa; W. Gabara [1993], Między wiedzą a działaniem. Przesłanki racjonalnego zarządzania, PWE, Warszawa.
²Z. Dworzecki, M. Romanowska [2021], Szkoła zarządzania Jerzego Kurnala, „Przegląd Organizacji” nr 4 (975), s. 3–12.
³W. Gabara [1981, 1989], Nauka o organizacji i zarządzaniu. Kierunki i tendencje, PWE Warszawa; W. Gabara [1993], Między wiedzą a działaniem. Przesłanki racjonalnego zarządzania, PWE Warszawa; W. Gabara [1986], Organizacja i zarządzanie w programach studiów SGPiS, „Przegląd Organizacji”, nr 10, s. 1–3.
⁴P. Grzegorzewski [1989], XXV lat Katedry Organizacji i Zarządzania SGPiS, Konferencja naukowa nt. „Nauka o organizacji i zarządzaniu w dydaktyce oraz w praktyce”, Spała. Opracowanie niepublikowane, maszynopis powielony.
⁵W. Gabara [1993], Przesłanki racjonalnego zarządzania. Między teorią a praktyką, PWE Warszawa.