Urodzony w Warszawie 17.12.1927 r. Ignacy Sachs może obdzielić życiowymi i intelektualnymi przygodami kilka życiorysów. Jego długie i pełne dramatycznych wydarzeń życie upływało w Polsce (do 1939 r.), Brazylii (1941–1954), ponownie w Polsce (1954–1968), Francji (1968–2023) i licznych innych krajach, przez które przyszło mu przemykać jako uchodźca lub w których przyszło mu, od lat 60., pracować jako naukowiec, konsultant i doradca.
Pochodzący z zamożnej, żydowskiej rodziny Ignacy studiował ekonomię w trybie wieczorowym w Rio de Janeiro (1947–1950), w kraju niebywałych i, jak się później okazało, rosnących kontrastów społecznych. Młody uciekinier z Europy zafascynował się planowaniem (Charles Bettelheim) i ideami socjalistycznymi, które kultywował uczestnicząc w życiu kulturalnym lewicowej elity Brazylii. Praca dla polskiego poselstwa (organizacyjnie w MSZ) umocniła go w przekonaniu, że „do Polski należy wrócić. …chciałem wrócić nie z uwagi na moje polskie pochodzenie czy z jakichkolwiek względów patriotycznych, ale dlatego, że stałem się przekonanym socjalistą, internacjonalistą”. (Sachs 2007:84)1.
Powrócił do kraju, odszedł z MSZ, rozpoczął pracę w PISM, gdzie stał się „panem od Trzeciego Świata”. W 1956 r. wstąpił do PZPR. Na trzy lata wyjechał do Indii (1957–1960) jako sekretarz ds. współpracy naukowej. Wykorzystał ten czas na napisanie i uzyskanie, bez konieczności obrony, doktoratu z ekonomii w Delhi School of Economics (dysertacja Patterns of Public Sector in Underdeveloped Economies). Praca wydana została w kilku językach i służyła przez kilka lat studiującym ekonomię rozwoju jako podręcznik. Nazwiska recenzentów mówią same za siebie (M. Kalecki, A.K. Dasgupta, P. Baran i G. Chand). Ponowne spotkanie z Michałem Kaleckim i bogate kontakty w świecie naukowym Indii zaowocowały po powrocie zatrudnieniem w SGPiS z zachowaniem pozycji doradcy w MHZ ds. Trzeciego Świata. Zadomowił się na wydziale Handlu Zagranicznego, stał się członkiem wyjątkowego wówczas w naukach społecznych zespołu badawczego i dydaktycznego kierowanego przez Michała Kaleckiego („polskie Cambridge”): działające od 1959 r. Seminarium do Spraw Planowania Rozwoju Gospodarczego Krajów Zacofanych, Międzyuczelniany Zakład Problemowy Gospodarki Krajów Słabo Rozwiniętych przy UW i SGPiS oraz istniejący od 1962 r. Wyższy Kurs Planowania Gospodarczego dla ekonomistów, planistów i działaczy gospodarczych z krajów rozwijających się (w jęz. angielskim oraz później francuskim). Zakład i Kurs stanowiły nieformalnie jeden instytut, który zyskał duże uznanie międzynarodowe. „Kiedy w 1966 r. Kalecki doszedł do przekonania, że formalne powołanie instytutu byłoby jednak pożądane jego wniosek w tej sprawie został przetrzymany przez władze aż do czystki przeprowadzonej w marcu 1968 r.” (Sachs 1977:49)2. Efektem haniebnej rozgrywki w elicie władzy PRL było rozbicie zespołu i emigracja czołowych naukowców. Ignacy Sachs odnalazł się w międzynarodowym środowisku w Paryżu (etat w EHESS), w kilku agendach Organizacji Narodów Zjednoczonych (doradca i konsultant UNCTAD, FAO), Uniwersytecie Narodów Zjednoczonych, regionalnych komisjach gospodarczych ECLA, ECOWAS, ESCAP i in. Na tych forach włączył się w powstający „oficjalny” ruch ochrony środowiska naturalnego i „głęboką” integrację tej problematyki w teorię i praktykę rozwoju. Odpowiadało to zarówno własnym doświadczeniom życiowym i badawczym Sachsa (wieloletnie pobyty w Brazylii, Indiach, Polsce, Francji), wyznawanej metodologii nauk społecznych (interdyscyplinarność, historyczność, empiryczność, etyczność), postawie politycznej (odrzucenie bolszewizmu, neoliberalizmu, krytyka dzisiejszej socjaldemokracji i poszukiwanie „trzeciej drogi” – jego Troisième Rive) i poszukiwaniu ekonomicznych podstaw gospodarki społecznej. Był autorem lub współautorem wielu raportów na temat ekorozwoju i pochodnych koncepcji firmowanych przez agendy ONZ. Argumentował za polityką rozwojową dostosowaną do kultury społeczeństw pozaeuropejskich (anty-europocentryzm), za różnicowaniem technik produkcji, stymulowaniem przekształceń wsi, rolnictwa i bio-technologii (dla 2–3 mld ludzi) i nie wyrzekł się „starych” meta-priorytetów: pełne zatrudnienie, państwo opiekuńcze, planowanie społeczne.
Akcentował konceptualizację właściwych obszarów rozwoju: lokalny, regionalny, narodowy, globalny, łączył oddolny i odgórny, mieszany publiczny i prywatny w sprawiedliwy – planetarny wymiar gospodarki społecznej. Przestrzegał przed redukcjonizmem, tj. iluzjami dominującego rynku, wszechobecnej biurokracji, dogmatyką „głębokiej” ekologii i innym znanym mu rewolucyjnym ferworem. Przywiązany do analizowania historycznych odmian kapitalizmu sugerował rekonstrukcję metapojęcia postępu poprzez historyczną analizę porównawczą (np. style rozwoju). Głosił „woluntaryzm odpowiedzialny”: społeczeństwo jako projekt. Pytał: do czego służy teoria w naukach społecznych? Odpowiadał: Nauki społeczne odgrywają rolę przede wszystkim heurystyczną; „służą do tego by stawiać dobre pytania i ożywiać wewnątrzspołeczną debatę. Odpowiedzi natomiast wynikają z politycznej praxis” (Sachs 2007:317). Jest autorem lub współautorem blisko tysiąca raportów i publikacji naukowych. Nie był tylko gabinetowym uczonym, jego empiryzm i interdyscyplinarność w dobie koniunkcji neoliberalnej punktozy i rosnącego nacjonalizmu pozbawiałyby go szans na wypełnienie jakichś ministerialnych kryteriów „dyscyplinarnej doskonałości”. Używając pojęcia wprowadzonego przez Williama Kappa, Ignacy Sachs był ekosocjoekonomistą na skalę planetarną. Pozostał optymistą na przekór licznym rozczarowaniom i wypatrywał trzeciego brzegu o harmonijnym społecznym pejzażu, z którego zniknęłyby drastyczne podziały.
1 Sachs Ignacy, Trzeci brzeg. W poszukiwaniu ekorozwoju [La troisième rive. A la recherche de l’écodéveloppement, 2007) Warszawa 2011, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
2 Sachs Ignacy, Kalecki and development planning, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 1977.
Fot. Obraz autorstwa rawpixel.com Freepik
