1 listopada wspominamy wykładowcę WSH, literaturoznawcę Sergiusza Kułakowskiego (1892-1949)

W pierwszych dniach marca 1929 roku starosta grodzki Warszawy-Pragi G. Lichieński wystosował pismo do rektora WSH Bolesława Miklaszewskiego: „Do tutejszego Starostwa wniósł podanie p. Sergiusz Kułakowski, lektor języka rosyjskiego w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie o nadanie mu obywatelstwa polskiego i przedstawił szereg poważnych referencji od osób i instytucji ze sfer naukowo-literackich, a między innymi: Pana Dziekana Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warszawskiego, P.P. Profesorów Szobera i Słońskiego; senatora dr. Witolda Kamienieckiego, p. Juliana Kaden-Bandrowskiego i dr. Wacława Lednickiego i innych, stwierdzających zarówno lojalność p. Kułakowskiego do Państwa Polskiego i obecnie istniejącego w nim ustroju lecz i nader owocną jego działalność na polu literacko-naukowym. Mając jednakowoż na względzie, że p. Kułakowski zbyt krótko zamieszkuje ostatnio w Polsce wskutek czego nie odpowiada on warunkom (…) ustawy (…), która wymaga 10-letniego pobytu w Polsce oraz, że w myśl (…) tejże ustawy mógłby Kułakowski uzyskać obywatelstwo polskie przed upływem 10-letniego pobytu w Polsce jedynie w razie NADZWYCZAJNYCH OKOLICZNOŚCI, wypraszam przeto Pana Rektora o zakomunikowanie, czy za nadaniem obywatelstwa polskiego Panu Kułakowskiemu przemawia nie tylko interes osobisty petenta, lecz zarówno interes ogólnospołeczny na polu kulturalno-oświatowym. Nadmieniam przy tym, że tylko w tym ostatnim wypadku uważałbym podanie p. Kułakowskiego za zasługujące z mej strony na poparcie”¹. 

W odpowiedzi rektor WSH profesor Bolesław Miklaszewski (1871-1941) ² napisał: „Pan S. Kułakowski jest wybitnym znawcą swego przedmiotu, jednak wykłady języka rosyjskiego jako fakultatywnego w WSH nie odgrywają znacznej roli i wskutek tego osoba p. Kułakowskiego oraz sprawa jego obywatelstwa dla Wyższej Szkoły Handlowej nie przedstawia szczególnego znaczenia”³.

Sergiusz Kułakowski wykładał język rosyjski w Wyższej Szkole Handlowej jedynie w roku akademickim 1928-1929⁴. Później odszedł z uczelni. Po nim nikt już w okresie międzywojennym nie podjął wykładów z tego przedmiotu. Być może wśród studentów nie było chętnych do poznawania tego języka. Oprócz najbardziej popularnych wykładów z języka angielskiego, francuskiego i niemieckiego, wykładano także język hiszpański i włoski.

Sam rusycysta i literaturoznawca koneksje, o których wspominał starosta, posiadał jak widać znakomite⁵. Gdy podejmował pracę w WSH, miał w dorobku 45 publikacji naukowych⁶.  W tym samym czasie, w 1928 roku, został również wykładowcą literatury rosyjskiej na Uniwersytecie Warszawskim.

Do Polski dotarł w 1924 roku lub nieco wcześniej. Syn Juliana Andrejewicza Kułakowskiego (1855-1920), profesora Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie polskiego pochodzenia i Lubowjii z domu Rubinow⁷,  odbył studia z zakresu filologii słowiańskiej na uniwersytetach w Kijowie i Petersburgu oraz mediewistyczne w Lipsku i Paryżu⁸. Przez trzy lata (1918-1921) wykładał na uniwersytecie w Kijowie, a później przez rok był docentem na uniwersytecie moskiewskim⁹. Publikował wtedy felietony literackie pod pseudonimem Kapitan Nemo¹⁰. 

W okresie międzywojennym wykazywał wielkie zainteresowanie dziewiętnasto- i dwudziestowieczną literaturą rosyjską i polską, starając się ją przybliżyć Polakom i białej emigracji rosyjskiej poprzez doprowadzenie do wydania przekładów na odpowiednim poziomie. Literaturoznawca działał niezwykle aktywnie, uczestnicząc w I Kongresie Slawistów w Pradze w 1929 roku i w II Kongresie zorganizowanym pięć lat później w Warszawie¹¹.  Obywatelstwo polskie dawno już pewnie uzyskał. W 1937 roku spotkał go zaszczyt uhonorowania Srebrnym Wawrzynem Akademickim nadanym mu przez Polską Akademię Literatury za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej za granicą¹².  Ta zagranica obejmowała liczne środowiska białych Rosjan osiadłe w Czechosłowacji, Niemczech i Francji. Jak pisze z wielkim wyczuciem Tadeusz Zienkiewicz (1930-2017): „Jego biografia (tzn. Sergiusza Kułakowskiego) jest charakterystyczna dla twórców, uchodźców z Rosji – Polaków, czy odczuwających związek z Polską i polskością. Wychowani nieraz w środowisku dwóch kultur: polskiej i rosyjskiej i dwóch wyznań: katolickiego i prawosławnego, w Polsce stawali się pisarzami rosyjskimi bądź polskimi, uczestniczyli w rosyjskim (emigracyjnym) i polskim życiu literackim, tworzyli w jednym lub w dwóch językach. Droga życiowa Sergiusza Kułakowskiego podobna była do drogi (…) (m.in.) Michała Choromańskiego, tłumacza poezji polskiej na język rosyjski”¹³.

Urodzony w Rosji, przebywający w Polsce od 1924 roku, znany literat Michał Choromański (1904-1972), zdobył rozgłos powieścią „Zazdrość i medycyna” wydaną w 1933 roku. Cztery lata wcześniej w berlińskim wydawnictwie „Petropolis” z inicjatywy Kułakowskiego ukazał obszerny tom „Sowriemiennyje polskoje poety w oczierkach Siergieja Kułakowskogo i pieriewodach Michaiła Choromanskogo”. W ocenie Zienkiewicza, próby tej nie można jednak uznać za udaną, gdyż Kułakowski zamiast wybrać do wydawnictwa i skomentować utwory kilku najwybitniejszych twórców, zaprezentował wiersze aż 45 poetów¹⁴. Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej literaturoznawca wydał chyba najważniejsze dzieło „Pięćdziesiąt lat literatury rosyjskiej 1884-1934”, w którym przedstawił najważniejsze ugrupowania literackie i setki pisarzy tworzących w ZSRR i na emigracji¹⁵.

Lata drugiej wojny światowej Kułakowski przeżył w Polsce podejmując się różnych zajęć. Kształcił polonistów. Wygłaszał odczyty o literaturze i sztuce rosyjskiej w tajnym Kole Akademickim w Mińsku Mazowieckim. Powstanie warszawskie przyniosło mu niepowetowane straty. Spłonęły rękopisy monografii o wielkich pisarzach rosyjskich: Nikołaju Leskowie (1831-1895) i Lwie Tołstoju (1828-1910) wraz z niezwykle zasobną biblioteką uczonego¹⁶.

Zaraz po wojnie Kułakowski otrzymał katedrę języka i literatury rosyjskiej na Uniwersytecie Łódzkim. Podjął także lektoraty w kilku innych nowoutworzonych wyższych uczelniach łódzkich i pewnym liceum, do czego był świetnie przygotowany, gdyż w okresie międzywojennym wydał trzy podręczniki do nauki rosyjskiego. Stał się pierwowzorem profesora w mającej dwa wydania powieści Tadeusza Chróścielewskiego „Szkoła dwóch dziewcząt”¹⁷.

Kułakowski należał do Związku Literatów Polskich i Anglo-Russian Literary Society w Londynie. Jak pisze jego biograf, Tadeusz Chróścielewski (1920-2005), Kułakowski: „Był człowiekiem rozległej wiedzy, nie tylko z dziedziny literatury rosyjskiej i literatury powszechnej, lecz także historii sztuki i muzyki. Owa wielokierunkowość zainteresowań, trudność koncentracji, pewna żywiołowość w podejmowaniu inicjatyw, przy skłonnościach tego bardzo samotnego człowieka do cygańskiego trybu życia, sprawiły, że zrealizowany dorobek naukowy Kułakowskiego był niewspółmierny do jego wiedzy i uzdolnień”¹⁸.

Przedwczesna śmierć zabrała w 1949 roku podupadającego na zdrowiu literaturoznawcę i rusycystę o barwnej osobowości¹⁹.

Styl profesora oddaje fragment książki Chróścielewskiego „Szkoła dwóch dziewcząt”. Kułakowski występuje w niej w roli uczonego, który zachęcił pewnego młodego człowieka do przyjazdu do Łodzi i oprócz pracy naukowej pod jego kierunkiem, także do podjęcia pracy w liceum. „Profesor NN (Kułakowski) – pryncypał i inicjator mego przyjazdu do Łodzi – wyraźnie przykazywał przed godziną, trąc zapamiętale małżowiną lewego ucha; ‘Nieskolko czasow nie wadit’ (kilka godzin lekcyjnych w szkole nie szkodzi), no nie daj pan lisit siebie w mordu! (ale niech pan nie daje pluć sobie w twarz) Wam nada znat’, (Pan musi wiedzieć), czto trużiennikam nauki (,że uczonym) wsiakaja belferia (wszelka praca nauczyciela)…kak eto pa polski?...Aaa! Ma ją w dupie!...”²⁰.

Przez wiele lat miejsce wiecznego spoczynku Sergiusza Kułakowskiego na cmentarzu prawosławnym na Woli pozostawało nieoznaczone. Ostatnio znana warszawska firma kamieniarsko-rzeźbiarska Macieja Kubickiego z Powązek podjęła się ustawienia artystycznego pomnika na grobie Kułakowskiego. Jest to dzieło samego właściciela pracowni, syna naszej absolwentki, Jadwigi Kubickiej (1924-2011)²¹.   

¹Pismo G. Lichieńskiego do B. Miklaszewskiego z dnia 6 marca 1929 roku, w: teczka osobowa S. Kułakowskiego ozn. 39/218 w Archiwum SGH w Warszawie, bez paginacji.
²Zob. biogram B. Miklaszewskiego w tym opracowaniu.
³Pismo B. Miklaszewskiego do G. Lichieńskiego z dnia 13 marca 1929 roku, w: teczka osobowa S. Kułakowskiego ozn. 39/218 w Archiwum SGH w Warszawie, bez paginacji.  
⁴Zaświadczenie o zatrudnieniu Sergiusza Kułakowskiego w SGH z dnia 17 października 1940 roku podpisane przez rektora SGH, Juliana Makowskiego, w: teczka osobowa S. Kułakowskiego ozn. 39/218 w Archiwum SGH w Warszawie, bez paginacji.  
⁵Profesor Stanisław Słoński (1879-1959), językoznawca i slawista, profesora Uniwersytetu Warszawskiego. Profesor Stanisław Szober (1879-1938), wybitny językoznawca i pedagog, również profesor Uniwersytetu Warszawskiego, autor wydawanego jeszcze przez wiele lat po drugiej wojnie światowej Słownika poprawnej polszczyzny. Aleksander Lednicki (1866-1934), liberalny polityk i adwokat zwalczany przez narodową demokrację, aktywny bardzo i znany wśród Polaków w Rosji w czasie pierwszej wojny światowej. Juliusz Bandrowski Kaden (1885-1944), legionista Piłsudskiego, kronikarz jego oddziałów, znany literat i oczywiście piłsudczyk.
⁶S. Kułakowski ankieta personalna Życiorys i działalność naukowa, w: teczka osobowa S. Kułakowskiego ozn. 39/218 w Archiwum SGH w Warszawie, bez paginacji. Z czasem ta liczba wzrosła aż do 200. T. Chróścielewski: Kułakowski, Sergiusz, w: PSB, t 16, wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich i Wydawnictwo PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 173.
⁷T, Chróścielewski, Kułakowski, Sergiusz…, s. 173.
⁸T. Zienkiewicz: Sergiusz Kułakowski: popularyzator literatury polskiej w środowisku emigracji rosyjskiej, w: „Acta Polono-Ruthenica” 2000, nr 5, s. 152.
⁹S. Kułakowski: Ankieta personalna Życiorys i działalność naukowa…
¹⁰T. Chróścielewski, Kułakowski, Sergiusz…, s. 173.
¹¹T. Zienkiewicz, Sergiusz Kułakowski, s. 153.
¹²Tamże, s. 151.
¹³Tamże, s. 152.
¹⁴Tamże, s. 155.
¹⁵T. Chróścielewski, Sergiusz, Kułakowski, s. 173.
¹⁶ T. Chróścielewski, Kułakowski Sergiusz…, s. 173,
¹⁷T. Chróścielewski: Szkoła dwóch dziewcząt, Łódź 1965 i 1966,  
¹⁸T. Chróścielewski, Kułakowski, Sergiusz, s. 174.
¹⁹Cmentarz Prawosławny na Woli, kw. 52, rząd I, miejsce 33. Grób jest niestety niewidoczny.
²⁰T. Chróścielewski: Szkoła…, s. 21.
²¹Kwatera 52, rząd 2, grób 34.

dr Paweł Tanewski

starszy kustosz dyplomowany, Biblioteka SGH