Niniejszy artykuł jest refleksją, powstałą na podstawie cyklu webinariów organizowanych przez reprezentowany przeze mnie Zespół Pełnomocnika Rektora ds. Uczelnianego Systemu Zarządzania Jakością Kształcenia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie.
W roku akademickim 2020/2021 odbyło się w sumie osiem webinariów:
LISTOPAD: „Czym jest kształcenie wyższe?” (wprowadzenie: prof. Ewa Chmielecka – SGH),
GRUDZIEŃ: „Komunikat Rzymski z perspektywy SGH” (dr Jacek Lewicki, prof. Jakub Brdulak – SGH),
STYCZEŃ: „Czym są uniwersytety europejskie?” (prof. Andrzej Kraśniewski – Politechnika Warszawska),
LUTY: „Microcredentials. Czym są i jakie szanse tworzą dla polskich uczelni?” (Jolanta Urbanikowa – Uniwersytet Warszawski),
MARZEC: „ECTS. Jak mogą pomóc w budowaniu programów studiów?” (prof. Ewa Chmielecka – SGH),
KWIECIEŃ: „Zapewnianie jakości, kultura jakości oraz doskonalenie kształcenia” (prof. Don F. Westerheijden – Uniwersytet Twente; webinarium w języku angielskim),
MAJ: „Kim ma być absolwent SGH? Profil absolwenta” (prof. Krzysztof Kozłowski – SGH),
CZERWIEC: „Uczenie zorientowane na studenta” (Student-Centered Learning – SCL) (Jakub Grodecki, wiceprzewodniczący Europejskiej Unii Studentów, oraz Samorząd Studentów SGH).
RYSUNEK 1. Perspektywy (poziomy) dla procesu kształcenia
Źródło: opracowanie własne.
Wszelkie europejskie dyskusje, związane z budowaniem Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (European Higher Education Area – EHEA), są prowadzone na trzech poziomach, które prezentują trzy perspektywy: europejską, krajową (narodową) oraz instytucjonalną (uczelnianą).
Moim zdaniem powyższa lista powinna być uzupełnioną o czwartą perspektywę – podstawową (pojedynczych zajęć), która będzie przede wszystkim obejmować relację między uczącym się a nauczycielem, a więc wykładowcą i studentem. Proces kształcenia (uczenia się i nauczania), zwany w języku angielskim Learning and Teaching, ostatecznie zachodzi przede wszystkim w tej bezpośredniej relacji. Proponuję więc dodać ten poziom, który na ten moment ma nazwę „zajęcia” (classes), choć, być może, warto poszukać lepszego określenia. Rysunek 1 prezentuje wszystkie cztery poziomy i perspektywy, które warto analizować, prowadząc dyskusję o kształceniu.
Patrząc na zakres webinariów, można uznać, że listopadowe oraz czerwcowe odniosły się właśnie do pojedynczych zajęć, majowe to perspektywa uczelniana, marcowe – perspektywa krajowa, a grudniowe, styczniowe, lutowe – perspektywa europejska. Wszystkie cztery poziomy objęło natomiast webinarium kwietniowe, prowadzone przez wybitnego znawcę tematu polityki edukacyjnej – holenderskiego profesora Dona F. Westerheijdena. Serdecznie zapraszam do przeczytania podsumowań z tych spotkań – zostały one opublikowane na stronach „Gazety SGH” w rubryce „Konferencje, debaty, spotkania” (artykuł „Rozmowy przy drugiej kawie”).
Rysunek 1 zawiera, oprócz poziomów i perspektyw, dwie strzałki. Obrazują one sposoby wprowadzania zmian w procesie kształcenia. Zmiany można wdrażać albo poprzez działania odgórne (Top-down), albo działania oddolne (Bottom-up). Aby więc zaszła zmiana na lepsze, kluczowe jest jednoczesne wystąpienie tych działań. Stąd też, z jednej strony, konieczne jest zaangażowanie wykładowców i studentów na poziomie pojedynczych zajęć, a z drugiej – co najmniej brak blokowania określonych zmian poprzez rozwiązania systemowe, osadzone na poziomach instytucjonalnym, krajowym i europejskim.
W mojej ocenie niezwykle istotne jest oddolne zaangażowanie studentów i wykładowców, ponieważ można budować niezwykle skomplikowane procedury, proponować różne systemy, ale jeśli student i wykładowca nie będą chcieli uruchomić procesu kształcenia, to nie będzie on miał miejsca, stanie się iluzyjny – na poziomie raportowania, pewnych analiz systemowych wskaźniki będą spełnione, ale, mówiąc wprost, student niczego się nie nauczy.
W jaki sposób dążyć do takiego zaangażowania? Przede wszystkim obie strony – zarówno wykładowca, jak i student – muszą widzieć sens nauczania i uczenia się. Ten sens nadaje misja uniwersytecka dotycząca kształcenia. Za przytaczaną już wcześniej w „Gazecie SGH” publikacją Europejskiego Stowarzyszenia Uniwersytetów (Universities without walls. A vision for 2030, EUA 2021, s. 7): „(…) doświadczenie związane z kształceniem wyższym powinno wspierać i umożliwiać rozwój osób uczących się (studentów) do kreatywnego i krytycznego myślenia, do rozwiązywania problemów oraz jako aktywnych i odpowiedzialnych obywateli wyposażonych w kompetencje uczenia się przez całe życie”.
Na tej podstawie można wyróżnić następujące kompetencje, które powinny być budowane w szczególności u studentów:
- kreatywne i krytyczne myślenie (creative and critical thinkers),
- rozwiązywanie problemów (problem solvers),
- aktywne obywatelstwo (active citizens),
- odpowiedzialne obywatelstwo (responsible citizens),
- uczenie się przez całe życie (lifelong learning).
We wprowadzeniu np. do pierwszych zajęć warto poświęcić, moim zdaniem, trochę czasu na dyskusję dotyczącą wyżej wymienionych kompetencji. Osadzi to realizację pojedynczych zajęć w szerszej perspektywie. Powinno również pomóc studentom w odpowiedzi na różne pytania (m.in. po co są dane zajęcia i po co w ogóle się kształcić), nawiązując do cyklu uczenia się zaproponowanego przez P. Honeya i A. Mumforda w The Manual of Learning Styles (Ardingley House, Berkshire 1982).
RYSUNEK 2. Cykl uczenia się
Źródło: opracowanie własne na podstawie P. Honey, A. Mumford, The Manual of Learning Styles, Ardingley House, Berkshire 1982.
Zgodnie z tym cyklem uczący się muszą przejść wszystkie wyżej wymienione etapy, aby czegoś się nauczyć, z tym że każdy z nich ma inne preferencje odnośnie do rozpoczynania cyklu. Analityk zacznie od analizy doświadczeń, teoretyk – od studiowania danego zjawiska, empiryk – od doświadczenia, a pragmatyk nie rozpocznie uczenia się, jeśli nie będzie widział jego celu. Aby pozyskać określoną kompetencję, konieczne jest zatem przejście wszystkich etapów i przeważnie ten cykl nigdy się nie kończy – koniec określonego cyklu rozpoczyna kolejny cykl…
Budując więc relację między studentem i wykładowcą, warto oprzeć się (niezależnie od różnych wyższych poziomów – instytucjonalnego, krajowego i europejskiego) na tym, co jest sensowne dla obu stron. Będzie to budowało wartość zajęć zarówno dla nauczyciela, jak i ucznia.
Tym m.in. zagadnieniom będą poświęcone webinaria w roku akademickim 2021/2022, organizowane przez reprezentowany przeze mnie zespół. Serdecznie zapraszamy do udziału w tych spotkaniach już od października tego roku!
DR HAB. JAKUB BRDULAK, prof. SGH, Katedra Zarządzania Strategicznego, Kolegium Zarządzania i Finansów SGH, pełnomocnik rektora ds. Uczelnianego Systemu Zarządzania Jakością Kształcenia
