UE wobec globalnego wyścigu innowacji: przewaga czy nadrabianie zaległości?

W świecie, w którym technologie przełomowe (do których obecnie zalicza się m.in. sztuczna inteligencja, biotechnologie, półprzewodniki czy technologie w obszarze energetyki) decydują o rozwoju gospodarczym, pozycja Unii Europejskiej (UE) na innowacyjnej mapie świata zależy od zdolności do tworzenia, wdrażania i komercjalizacji nowych rozwiązań. Innowacje mają nie tylko wymiar technologiczny, ale także społeczny i ekologiczny (Weresa, 2022). Implikacją jest odejście od tradycyjnego definiowania konkurencyjności – opartego na wzroście produktywności, które ustępuje dziś miejsca perspektywie społeczno-technicznej. Innowacje służą transformacji całych systemów gospodarczych i są niezbędne nie tylko dla wzrostu produktywności i PKB, ale dla osiągnięcia trwałego zrównoważonego rozwoju (Aiginger, Vogel, 2015; Richardson et al., 2024a).

Tegoroczni nobliści – Joel Mokyr, Philippe Aghion i Peter Howitt – wykazali, że trwały wzrost gospodarczy zależy od zdolności gospodarek do tworzenia innowacji, a także od czynników kulturowych, które kształtują społeczeństwo otwarte na zmiany. Wyniki tych badań postrzegane z perspektywy kształtowania polityki innowacyjnej UE wskazują na potrzebę wzmacniania konkurencji, mobilności talentów i elastyczności instytucji, aby innowacje mogły powstawać w sposób ciągły i wspierać zrównoważony rozwój oraz konkurencyjność gospodarek europejskich.

Unia Europejska jest jednym ze światowych biegunów innowacyjności, jednak jej pozycja w porównaniu do innych światowych liderów innowacyjności uległa w ostatnich latach pewnemu osłabieniu. UE utrzymuje wysoką jakość infrastruktury badawczej i kapitału ludzkiego, lecz ustępuje konkurentom w zakresie komercjalizacji badań. Ponadto, Stany Zjednoczone i Chiny wyprzedzają Europę pod względem prywatnych inwestycji w B+R, liczby zgłoszeń patentowych na mieszkańca oraz liczby tzw. jednorożców, czyli startupów o wartości przekraczającej miliard dolarów (European Commision, 2025). USA ma również bardziej rozwinięty niż UE rynek venture capital, który gwarantuje sprawne finansowanie i wdrażanie nowych pomysłów. Chiński system innowacji natomiast opiera się na znacznych inwestycjach w rozwój najnowocześniejszych technologii (takich jak np. sztuczna inteligencja, fintech) i ich szybkim wdrażaniu (Kowalski, McCaleb, Weresa, 2022).

Mimo rosnących nakładów na badania i rozwój w Unii Europejskiej nadal utrzymuje się przewaga USA nad Europą pod względem innowacyjności mierzonej syntetycznym indeksem (Summary Innovation Index - SII), a Chiny w ciągu ostatniego dziesięciolecia szybko zmniejszały dystans, w 2025 r. wyprzedzając zarówno UE, jak i USA. Wśród liderów innowacyjności na lepszej pozycji w rankingu niż UE znalazły się także Korea Południowa, Kanada i Australia (European Commission, 2025).

MOCNE I SŁABE STRONY INNOWACYJNOŚCI UE
W porównaniu z innymi globalnymi graczami pozycja innowacyjna UE ma kilka istotnych atutów: silną bazę naukową, rozbudowaną sieć uczelni, wysokie standardy ochrony własności intelektualnej oraz wiodącą pozycję w badaniach nad zrównoważonym rozwojem. Europejskie firmy technologiczne znajdują się wśród liderów w sektorach, takich jak lotnictwo, farmacja, energia jądrowa i technologie środowiskowe (Richardson et al., 2024a). Jednakże UE boryka się z kilkoma strukturalnymi słabościami, do których zalicza się przede wszystkim relatywnie niższy poziom nakładów biznesu na B+R w relacji do PKB – według danych Eurostatu w 2023 r. było to 1,5% wobec 2,7% w USA, 2% w Chinach i prawie 4% w Korei Południowej. Innym wyzwaniem jest fragmentacja rynku wewnętrznego i rozbieżności regulacyjne pomiędzy państwami członkowskimi, a także niewystarczający poziom kapitału wysokiego ryzyka, który ogranicza rozwój startupów i komercjalizację wyników badań.

Znaczne jest także wewnętrzne zróżnicowanie UE pod względem innowacyjności. Występują duże różnice w poziomie innowacyjności zarówno między państwami członkowskimi UE, jak i regionami. Chociaż luka innowacyjna wewnątrz UE stopniowo zmniejsza się w odniesieniu do niektórych wskaźników innowacyjności, szczególnie dotyczy to rozwoju kapitału ludzkiego i infrastruktury cyfrowej, nadal jednak utrzymują się znaczne dysproporcje w wielkości wydatków na badania i rozwój, inwestycji venture capital, patentów czy eksportu towarów zaawansowanych technologii (Richardson et al., 2024b). Kraje, takie jak Szwecja, Finlandia, Dania, Holandia czy Niemcy należą do grupy liderów innowacyjności, podczas gdy kraje południa Europy, np. Grecja czy Portugalia oraz Europa Środkowo-Wschodnia, w tym Polska, pozostają w mniej innowacyjnej grupie umiarkowanych lub wschodzących innowatorów (Weresa et al., 2022).

POLSKA W EUROPEJSKIM SYSTEMIE INNOWACJI
Polska, podobnie jak większość krajów regionu, reprezentuje typ „doganiającego” systemu innowacji. Polska wciąż inwestuje mniej w badania i rozwój niż średnia UE (wg danych Eurostatu w 2023 r. było to 1,6% PKB wobec 2,3% w UE). Mimo stopniowo rosnących nakładów na działalność B+R i poprawy wskaźników edukacyjnych, luka w stosunku do średniej UE pozostaje znaczna. W 2025 r. syntetyczny wskaźnik innowacyjności Polski (SII) wynosił 65,9% średniej unijnej, co przekłada się na 23 pozycję w rankingu innowacyjności wśród 27 państw UE. W porównaniach globalnych dokonywanych na podstawie kształtowania się Global Innovation Index, który pozycjonuje 139 krajów świata, Polska zajmuje 39. miejsce (WIPO, 2025). Największe słabości polskiego systemu innowacji dotyczą niewystarczającego finansowania sfery B+R, słabej współpracy nauki z biznesem i niskich wskaźników patentowych, zwłaszcza w zakresie patentowania rozwiązań dotyczących technologii środowiskowych, a także relatywnie niskiej innowacyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Relatywnie lepsze wyniki Polska osiąga w zakresie inwestycji w cyfryzację (m.in. inwestycji w dostęp do szerokopasmowego internetu czy wykorzystanie chmury obliczeniowej) oraz wzornictwa przemysłowego. Silną stroną Polski na tle UE jest także poziom wykształcenia ludności – liczba ludności z wyższym wykształceniem przewyższa unijną średnią (European Commision, 2025).

Poprawa innowacyjności polskiej gospodarki wymaga systemowej polityki w sferze B+R, integrującej różne obszary: przemysł, finanse, edukację, ochronę środowiska i rynek pracy. W kontekście wdrażania instrumentów europejskiej polityki innowacyjnej kluczowe znaczenie ma szersze wykorzystanie funduszy programu „Horyzont Europa” oraz środków polityki spójności w celu tworzenia regionalnych centrów innowacji łączących uczelnie, biznes i samorządy.

NOWE KIERUNKI POLITYKI INNOWACYJNEJ UE
Unia Europejska potrzebuje lepszej koordynacji sfery B+R i większej zdolności do przekształcania wyników badań w wartość rynkową i społeczną. Wymaga to systemowej polityki B+R, integrującej różne obszary: przemysł, finanse, edukację, ochronę środowiska i rynek pracy (Richardson et al., 2024a). Wzmocnienie pozycji innowacyjnej UE w globalnej rywalizacji technologicznej wymaga skutecznych działań w kilku kluczowych obszarach takich jak:

– integracja rynku innowacji poprzez uproszczenie regulacji oraz wsparcie rozwoju europejskich firm technologicznych;
– zwiększenie inwestycji prywatnych w B+R oraz rozwój venture capital;
– intensyfikacja współpracy nauki z biznesem i komercjalizacji badań poprzez europejskie programy ramowe (np. „Horyzont Europa”) oraz programy krajowe i regionalne;
– przyspieszenie transformacji cyfrowej i zielonej, zgodnej z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym i neutralności klimatycznej;
– rozwój kapitału ludzkiego poprzez różnorodne formy edukacji w szczególności w obszarze nauk ścisłych i inżynierskich, a także rozwój umiejętności cyfrowych i intensyfikację mobilności naukowców.

Reasumując, chociaż Unia Europejska ma wysoką pozycję w globalnym rankingu innowacyjności, jednak nadal utrzymuje się przewaga Stanów Zjednoczonych w tym zakresie, a Chiny już nadrobiły innowacyjny dystans. Raport Policy Pressure Points (European Commission, 2025) wskazuje szereg precyzyjnych interwencji polityki publicznej, które mogą uruchomić kaskadę pozytywnych zmian w UE, konstatując, iż wzmocnienie jej konkurencyjności wymaga przejścia do modelu rozwoju, w którym nowe rozwiązania są nie tylko tworzone, ale też skutecznie komercjalizowane. Kluczowym celem UE jest obecnie zwiększenie produktywności zasobów, rozwój gospodarki obiegu zamkniętego oraz wykorzystanie pozycji „pierwszego gracza” (ang. first mover advantage) w dziedzinach, takich jak zielony wodór czy technologie niskoemisyjne. Długofalowa konkurencyjność Europy to model zrównoważony, który łączy efektywność gospodarczą z odpowiedzialnością środowiskową i społeczną. Kierunek przesunięcia ku gospodarce dobrostanu, która mierzy sukces nie tylko wzrostem PKB, ale także jakością życia, zdrowiem i równością społeczną w praktyce oznacza łączenie innowacyjności z celami społecznymi i klimatycznymi. Europa ma szansę wypracować własny model rozwoju – nie oparty na kopiowaniu USA czy Chin, ale na synergii między nauką, społeczeństwem i gospodarką. W tym ujęciu innowacje stają się narzędziem transformacji systemowej, a nie celem samym w sobie. 

Bibliografia:

Aiginger, K., Vogel, J. (2015). Competitiveness: From a Misleading Concept to a Strategy Supporting Beyond GDP Goals. Competitiveness Review, 25 (5), 497–523.

European Commission (2025). European Innovation Scoreboard 2025. Directorate-General for Research and Innovation. Directorate-General for Internal Market, Industry, Entrepreneurship and SMEs. Luxembourg: Publications Office of the European Union. DOI:10.2777/3239776.

European Commission (2025). Policy pressure points. Directorate-General for Research and Innovation. Luxembourg: Publications Office of the European Union, [https://data.europa.eu/doi/10.2777/6668715].

Kowalski, A.M., McCaleb, A., Weresa, M.A. (2022). Drivers of China’s convergence to the innovation leaders. International Journal of China Studies, 13(2), 131–162, [https://doi.org/10.33119/IJCS.2022.13.2.131.154].

Richardson, K., Renda, A., Alkemade, F., Walz, R., Grabbe, H., Świeboda, P., Balland, P. A., Dunlop, K., Muntean, B., Christophilopoulos, E., Huchet, J. F., Potočnik, D., Weresa, M., Castaño Marin, M. (2024a). Why Europe Needs a Systemic R&I Policy – Redefining Competitiveness for Long-Term Sustainability. Luxembourg: Publications Office of the European Union. DOI: 10.2777/778358.

Richardson, K., Renda, A., Balland, P. A., Castaño Marin, M., Muntean, B., Weresa, M., Dunlop, K., Potočnik, D., Christophilopoulos, E., Walz, R., Grabbe, H., Alkemade, F., Świeboda, P., Huchet, J. F., Simonsson, J. (2024b). Combining regional strengths to narrow the EU innovation divide. Publications Office of the European Union, [https://data.europa.eu/doi/10.2777/87992].

Weresa, M.A., Kowalski A. M., Rybacki, J. P. (2022). Towards convergence in national and regional innovation performance: The case of selected EU countries. w: Kowalski, A. M. The Dynamics of the Innovation Divide between China and Europe National and Regional Dimensions, New York: Routledge, s. 71–111.

WIPO (2025). Global Innovation Index 2025 Innovation at a Crossroads. Geneva: World Intellectual Property Organization Geneva, [https://www.wipo.int/web-publications/global-innovation-index-2025/en/i…].

prof. dr hab. MARZENNA WERESA, dyrektorka Instytutu Gospodarki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej SGH