Esej ten stanowi piątą i ostatnią część cyklu na temat sztucznej inteligencji (AI), rozpatrywanej w kontekście związanego z jej rozwojem narastania ryzyka dehumanizacji jako nowej epidemii XXI w. [cz. I: Dehumanizacja jako schorzenie społeczne – Gazeta SGH nr 3 (381) jesień 2024; cz. II: Dehumanizacja. Zagrożenia egzystencjalne. Ostrzeżenia noblisty Geoffreya E. Hintona – Gazeta SGH nr 1 (384) zima 2025; cz. III: Sztuczna inteligencja, dehumanizacja i erozja kapitału społecznego – Gazeta SGH nr 2 (386) wiosna 2025; cz. IV: Zagrożony kapitał ludzki – Gazeta SGH nr 3 (388) lato 2025].
DRAMATYCZNE OSTRZEŻENIA
Wskazywane w poprzednich esejach tego cyklu przejawy dehumanizacji oraz będące tego następstwem kosztowne marnotrawienie kapitału ludzkiego i kapitału społecznego wskazują na konieczność poszukiwania rozwiązań i narzędzi przeciwdziałających tym wielce szkodliwym dla społecznego dobrostanu zjawiskom. O zakresie szkód przekonują studia literatury przedmiotu, z których wynika, że na niekwestionowane dobrodziejstwa wynikające z rozwoju AI nakładają się rozmaite zagrożenia, w tym zagrożenia egzystencjalne [Beuth P., 2023; KI –Koryphäe Geoffrey Hinton, 2025; Geoffrey Hinton 2025 i in.]. Niektóre ostrzeżenia mają wręcz, dramatyczny wymiar. Dotyczy to np. publikacji pod symptomatycznym tytułem Five ways AI might destroy the world: Everyone on Earth could fall over dead in the same second (Pięć sposobów, w jakie sztuczna inteligencja może zniszczyć świat: Wszyscy na Ziemi mogą paść trupem w tej samej sekundzie) [Five, 2023]. Przestrogi te nabierają znaczenia tym bardziej, że wiele wskazuje, iż rozwój sztucznej inteligencji będzie przyspieszał. Wynika to zwłaszcza z cech dokonującej się obecnie rewolucji technologicznej. W analizach na ten temat podkreśla się m.in., że „o ile poprzednie rewolucje potrzebowały znacznych nakładów na stworzenie podstaw fizycznych, bez których nie można było korzystać z ich osiągnięć, o tyle czynniki te nie są wymagane w przypadku internetu” [Kamiński, 2023, s. 296].
Niebywale szybki rozwój AI przy równoczesnym nasilaniu się rozmaitych zagrożeń dla świata, przywodzi na myśl sentencję zawartą w książce Mądrość w pracy: Świat jest bogaty w geniusz, ale ubogi w mądrość. [Conley, 2025, s. 35]. Inteligencja i mądrość nie są bowiem synonimami. Można przypuszczać, że gdyby świat był bogaty w mądrość, nie doświadczałby tak wielu destrukcyjnych zjawisk jak obecnie, w tym intensyfikacji narastania ognisk konfliktów wojennych, przejawów ludobójstwa, ekonomicznych wynaturzeń itp. Nieprzypadkowo też naukowi redaktorzy monografii Wojciech Pacho i Marek Garbicz rozpoczynają niedawno opublikowaną książkę od stwierdzenia, że „obecnie świat znalazł się na rozdrożu” [Garbicz, Pacho 2024, s. 7]. To jednak raczej dość łagodna konstatacja w porównaniu chociażby z niezwykle drastyczną, dramatyczną wręcz oceną stanu dzisiejszego świata, wyrażoną przez sekretarza generalnego ONZ Antonio Guterresa, który w 2024 r. na wrześniowej 79. sesji tej organizacji ostrzegał, że: „Zbliżamy się do niewyobrażalnego – do beczki prochu, która pochłonie cały świat” („We are edging towards the unimaginable – a powder keg that risks engulfing the world”.) [UN’s, 2024]. Zdaniem Guterresa obecny świat to świat bezkarności, nierówności, niesprawiedliwości i wszechogarniającej niepewności, a zarazem niemożności stawiania czoła tym wyzwaniom [Secretary General’s, 2023]. Według niego „świat się zmienił. Nasze instytucje nie. Nie możemy skutecznie rozwiązywać problemów takimi, jakie są, jeśli instytucje nie odzwierciedlają świata takim, jaki jest” [Secretary, 2023]. Tak drastyczne oceny przywodzą na myśl znany wiersz Adama Zagajewskiego (1945–2021) pod wymownym tytułem „Spróbuj opiewać okaleczony świat”.
Badania naukowe dostarczają licznych dowodów, że zagrożenia i rozmaite nieprawidłowości w życiu społeczno-gospodarczym są w znacznej mierze pochodną słabości rozwiązań systemowych, słabości modeli ustroju społeczno-gospodarczego i jego niedostosowań do zmieniającej się rzeczywistości. Wszystko to wskazuje na znaczenie rozwiązań instytucjonalnych.
INSTYTUCJE, INSTYTUCJE
Turecko-amerykański ekonomista Dani Rodrik w przesłaniu na XI Kongres Ekonomistów Polskich zwraca uwagę: „Żyjemy w niepewnych czasach, w których wiele naszych instytucji gospodarczych i politycznych znajduje się pod ogromną presją. Na całym świecie pilnie potrzebujemy ekonomistów, którzy wniosą rozsądek i poczucie sprawiedliwości społecznej do dyskusji na temat polityki zarówno krajowej, jak i globalnej” [XI Kongres, 2025].
Wszystko to wskazuje na fundamentalne znaczenie kwestii instytucjonalnych, w tym modelu funkcjonowania państwa jako głównego wyznacznika całego systemu społeczno-gospodarczego. Jak bowiem zauważają laureaci Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych, George A. Akerlof i Robert J. Shiller, w książce pod wielce symptomatycznym tytułem Złowić frajera. Ekonomia manipulacji i oszustwa, „wiele współczesnych problemów wynika z samej natury systemu gospodarczego. Jeżeli ludzie biznesu będą zachowywać się całkiem egoistycznie, mając na względzie jedynie własne interesy – tak jak to zakłada teoria ekonomii – to system wolnorynkowy nieuchronnie będzie generował rozliczne próby manipulacji i oszustwa” [Akerlof, Shiller, 2021, s. XIX–XX]. Wskazuje to zarazem na konieczność systemowych, instytucjonalnych rozwiązań umożliwiających przeciwdziałanie tego typu destrukcyjnym zjawiskom.
NADZIEJA W NOBLISTACH
W warunkach dysfunkcji współczesnego świata za nadzieję i swego rodzaju światełko w tunelu można uznać zarówno ubiegłoroczną, jak i tegoroczną Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Istotne przy tym jest, że uhonorowanych noblowskimi laurami w 2024 i 2025 r. łączą analizy ukierunkowane na dobrodziejstwa, ale i zagrożenia wynikające z technologicznych oraz instytucjonalnych przemian.
Obiecujące jest to, że w 2024 r. Komitet Noblowski uhonorował laurami trzech amerykańskich ekonomistów: Darona Acemoglu, Simona Johnsona i Jamesa A. Robinsona „za wkład do badań nad tym, jak powstają instytucje i jak wpływają na dobrobyt”. Te najwyższe laury mogą stanowić urodzajne podłoże podejmowania i intensyfikacji prac nad instytucjonalnymi przemianami, ukierunkowanymi na rozwój instytucji inkluzywnych, przeciwdziałających dehumanizacji. Istotne są zwłaszcza działania na rzecz harmonizacji rozwoju społeczno-gospodarczego i optymalizacji wykorzystywania nowych technologii, w tym sztucznej inteligencji, tak by korzystając z jej dobrodziejstw, nie dopuszczać do uaktywniania się jej ciemnych stron. Takie właśnie podejście cechują analizy zawarte w książce z 2023 r. noblistów Simona Johnsona i Darona Acemoglu pt. Power and Progress: Our Thousand-Year Struggle Over Technology and Prosperity (Moc i postęp: nasza tysiącletnia walka o technologię i dobrobyt) [Acemoglu, Johnson, 2023]. Autorzy ci eksponują znaczenie optymalizowania wykorzystywania nowych technologii, przestrzegając zarazem, że nie zawsze automatycznie służą one dobru społecznemu. Sztuczna inteligencja może mieć negatywny wpływ nie tylko na miejsca pracy i płace, lecz także nawet na demokrację. Dlatego też autorzy ci przedstawiają koncepcję niezbędnych zmian instytucjonalnych ukierunkowanych na podporzadkowanie nowych technologii dobru społecznemu. Rekomendują m.in. dekoncentrację, deoligopolizację gigantów cyfrowych, zmiany podatkowe, wprowadzenie specjalnego podatku od reklamy cyfrowej i tak prohumanitarne rozwiązania, jak inwestowanie w pracowników, silniejszą ochronę prywatności i in.
Równie ważne prohumanitarne cechy wyróżniają publikacje noblowskich laureatów za rok 2025. Nagroda ta przyznana została „za wyjaśnienie wzrostu gospodarczego napędzanego innowacjami”. Połowa nagrody przypadła Joelowi Mokyrowi „za zidentyfikowanie warunków wstępnych zrównoważonego wzrostu poprzez postęp technologiczny”, a druga połowa Philippe’owi Aghionowi i Peterowi Howittowi „za teorię zrównoważonego wzrostu poprzez twórczą destrukcję”. Dokonania tych noblistów były już przedstawiane na portalu Gazety SGH [Growiec, 2025; Cygonek, 2025]. Zwalnia to z konieczności ponownej prezentacji. W tym miejscu, w kontekście tematyki dehumanizacyjnej, warto jednak zwrócić uwagę na zawarte w uzasadnieniu Komitetu Noblowskiego stwierdzenie, że w dłuższej perspektywie zrównoważony wzrost gospodarczy ma nie tylko pozytywne konsekwencje dla dobrobytu ludzi, a przy tym wzrost taki nie jest równoznaczny ze zrównoważonym rozwojem. Innowacje mogą mieć bowiem znaczące negatywne, społeczne i inne skutki uboczne. Z prowadzonych przez wymienionych noblistów badań wynika, co eksponuje Komitet Noblowski, że: „Jeśli nie zareagujemy na te zagrożenia, machina, która zapewniła nam zrównoważony wzrost i twórczą destrukcję, może przestać działać – a my ponownie będziemy musieli przyzwyczaić się do stagnacji (…). Wysoki wzrost gospodarczy wymaga dużej ilości kreatywnej destrukcji, co oznacza, że znika więcej miejsc pracy i występuje potencjalnie wysokie bezrobocie. Dlatego ważne jest, aby wspierać osoby dotknięte innowacjami, jednocześnie ułatwiając im przejście do bardziej produktywnych miejsc pracy. Ochrona pracowników, ale nie miejsc pracy (…) może być właściwym rozwiązaniem [Popular, 2025, The Prize..., 2025].
Trudno się w tym kontekście nie zgodzić z oceną Komitetu Noblowskiego, że zagrożeń związanych z przemianami technologicznymi można uniknąć, jeśli zwróci się należytą uwagę na rekomendacje noblistów [Popular, 2025]. Prowadzone przez nich badania wskazują na konieczność przemian instytucjonalnych, przemian w funkcjonowaniu współczesnego kapitalizmu, ale to już odrębny temat.
CYTOWANE PUBLIKACJE:
XI Kongres Ekonomistów Polskich, 2025, „Biuletyn PTE”, nr 2
Beuth P. Künstliche Intelligenz. KI-Pionier Geoffrey Hinton warnt vor seiner eigenen Schöpfung, Der Spiegel, 02.05.2023, [https://www.spiegel.de/netzwelt/web/geoffrey-hinton-pionier-der-kuenstl…].
Cavanagh, C. [2020], Spróbuj opiewać okaleczony świat. Adam Zagajewski i poezja 11 września, „Ruch Literacki”, R. LXI, Z. 6 (363), [https://journals.pan.pl/dlibra/publication/137203/edition/120143/conten…].
Conley C. [2025], Mądrość w pracy. Kształtowanie nowoczesnego starszego człowieka, Wyd. PTE, Warszawa
Cygonek K., „Nobel z ekonomii” 2025 dla Joela Mokyra, Philippe’a Aghiona i Petera Howitta za „wyjaśnienie wzrostu gospodarczego opartego na innowacjach”, [https://gazeta.sgh.waw.pl/meritum/nobel-z-ekonomii-2025-dla-joela-mokyr…].
Five ways AI might destroy the world: ‘Everyone on Earth could fall over dead in the same second’. The Guardian, Fri 7 Jul 2023, [https://www.theguardian.com/technology/2023/jul/07/five-ways-ai-might-d…].
Kamiński A.Z., Kamiński B. [2015], Siły motoryczne rozwoju społeczno-gospodarczego: refleksje na kanwie koncepcji Acemoglu-Robinsona, „Kultura i Społeczeństwo”, PAN, nr 4.
KI-Koryphäe Geoffrey Hinton: Wir sollten sehr ängstlich sein, Der Spiegel, 14.09.2024, [https://www.spiegel.de/netzwelt/web/ki-erfinder-geoffrey-hinton-ultimat…].
UN’s Guterres urges global solutions as uncertain world edges toward a ‘powder keg’, UN News Global perspective Human stories [2024], [https://news.un.org/en/story/2024/09/1154771].
Pacho W., Garbicz M. (red.) [2025], Koncentracja władzy ekonomicznej w kapitalizmie początku XXI wieku, Oficyna Wydawnicza SGH.
Popular information. NobelPrize.org. Nobel Prize Outreach 2025. Sat. 1 Nov 2025, [https://www.nobelprize.org/prizes/economic-sciences/2025/popular-inform…].
Prof. Jakub Growiec o tegorocznym „Noblu z ekonomii” [2025], [https://gazeta.sgh.waw.pl/meritum/prof-jakub-growiec-o-tegorocznym-nobl…].
SecretaryGeneral’s address to the General Assembly [2023], 19 September, [https://www.un.org/sg/en/content/sg/statement/2023-09-19/secretary-gene…,].
THE PRIZE IN ECONOMIC SCIENCES 2025. POPULAR SCIENCE BACKGROUND. From stagnation to sustained growth [2025], [https://www.nobelprize.org/uploads/2025/10/popular-economicsciences2025…].
UN’s Guterres urges global solutions as uncertain world edges toward a ‘powder keg’, UN News Global perspective Human stories [2024], [https://news.un.org/en/story/2024/09/1154771].
