POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. Raport 2024. 20 lat członkostwa: doświadczenia i przewidywania
Trzydzieści lat temu w życie wszedł Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi oraz Polską. Dwadzieścia lat temu Polska wraz z większością państw Europy Środkowej i Wschodniej przystąpiła do Unii Europejskiej. Te dwie rocznice sprowokowały pracowników Katedry Integracji i Prawa Europejskiego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie do przygotowania monografii naukowej Poland in the European Union. Report 2024. 20 Years of Membership: Experience and Forecasts. To już kolejny doroczny raport katedry na temat ewolucji stosunków Polski z innymi państwami członkowskimi UE. W raportach tych omawialiśmy kwestie, które naszym zdaniem były najistotniejsze z punktu widzenia integracji Polski w ramach Unii Europejskiej, koncentrując się na najciekawszych zagadnieniach, poruszając zarówno aspekty ekonomiczne, jak i prawne.
W raporcie z 2024 r. rozdział pierwszy Zmiany w handlu zagranicznym Polski po wejściu do Unii Europejskiej został przygotowany przez Elżbietę Kawecką-Wyrzykowską. Autorka podjęła się w nim identyfikacji głównych tendencji strumieni polskiego eksportu i importu od czasu akcesji Polski do UE, w ujęciu geograficznym i towarowym, oraz próby wyjaśnienia głównych czynników zaobserwowanych zmian. Przeprowadzone badanie pozwoliło stwierdzić imponujący wzrost obrotów handlu zagranicznego Polski w badanym okresie. Dotyczył on zarówno partnerów z UE, jak też pozostałych krajów świata. W XXI w. Polska znalazła się w grupie państw o relatywnie najszybszym wzroście eksportu do pozostałych państw UE, dzięki czemu umocniła swą pozycję wśród unijnych dostawców, osiągając 6-procentowy udział w eksporcie i imporcie wewnątrzunijnym w 2022 r. Tuż przed przystąpieniem do UE dostawcy z Unii pokrywali nieco ponad 65% zapotrzebowania importowego Polski. W ostatnich dwóch latach wskaźnik ten ledwie przekraczał 50%, co w dużej mierze odzwierciedlało różnice w skali wzrostu cen podstawowych produktów importowanych z UE i spoza niej. Pozycja partnerów z UE w polskim eksporcie była znacznie silniejsza: około 70% w całym okresie. Eksport zarówno do partnerów z UE, jak i do krajów trzecich jest zdominowany przez produkty przemysłowe (około 80% w ostatnich latach). Produkty rolne stanowią około 15% eksportu w obu kierunkach geograficznych.
W rozdziale drugim Zmieniająca się rola Unii Europejskiej w polskim handlu usługami i główne kierunki rozwoju wewnątrzunijnego handlu usługami Polski Dariusz Mongiało wskazuje, że Polska w badanym okresie była eksporterem netto na unijny rynek usług. Kluczowym partnerem w handlu usługami z Polską są Niemcy, zaś najważniejszymi polskimi usługami dostarczanymi na rynek UE i z niego korzystającymi to: transport, pozostałe usługi biznesowe oraz ICT (technologie informacyjno-komunikacyjne). Te dwukierunkowe przepływy potwierdzają wysoki stopień podobieństwa między polską gospodarką a gospodarkami innych krajów UE w zakresie transportu drogowego, usług komputerowych i podróży. Sugeruje to również, że polskie firmy usługowe działające w tych sektorach mogą także czerpać korzyści ze specjalizacji wewnątrzgałęziowej.
W kolejnym rozdziale Polska i Unia Gospodarcza i Walutowa Artur Nowak-Far zauważył, że w okresie przedakcesyjnym uczestnictwo w pełnej unii gospodarczej i walutowej (UGW) było postrzegane zarówno przez instytucje UE, jak i polski rząd jako oczywista konsekwencja członkostwa w UE. Jednakże agenda przyjęcia przez Polskę wspólnej waluty została podważona przez widoczny brak odporności UGW podczas światowego kryzysu finansowego 2008+, a w 2015 r. przez oczywistą polityczną zmianę nastrojów społecznych w kierunku bardziej eurosceptycznego stanowiska politycznego w Polsce. Najważniejszą konsekwencją jest to, że podczas poważnych szoków gospodarczych (tj. światowego kryzysu gospodarczego 2008+ i kryzysu COVID-19) Polska zachowała znacznie szersze pole manewru w polityce gospodarczej niż w strefie euro. Warto jednak zauważyć, że w ostatnich latach nastąpiła duża rzeczywista konwergencja polskiej gospodarki ze strefą euro, co jest istotną przesłanką ułatwiającą wprowadzenie euro.
W rozdziale czwartym Polityka środowiskowa Polski po akcesji do Unii Europejskiej Marzenna Błaszczuk-Zawiła udowodniła, że w okresie członkostwa w UE Polska terminowo wywiązywała się z większości zobowiązań w zakresie ochrony środowiska. Część z nich (transpozycja niektórych dyrektyw) Polska zrealizowała z opóźnieniem, natomiast w niektórych kwestiach nadal trudno przewidzieć horyzont czasowy dostosowań. Między majem 2004 r. a grudniem 2022 r. Komisja Europejska wszczęła przeciwko Polsce 120 postępowań w sprawie naruszenia zobowiązań państwa członkowskiego w odniesieniu do przepisów chroniących środowisko naturalne (szczególnie w odniesieniu do zarządzania odpadami, jakości wody i powietrza, ochrony natury). Wiele kwestii środowiskowych, z którymi boryka się Polska, pozostaje poważnym wyzwaniem dla większości bądź dużej grupy państw członkowskich UE, co wynika m.in. z wysokiego poziomu ochrony środowiska w UE.
Kolejny rozdział Od emigracji do imigracji – jak członkostwo w UE zmieniło wyzwania migracyjne w Polsce został przygotowany przez Michała Schwabe. Autor pokazał, że choć pierwsze lata członkostwa Polski w UE tylko potwierdziły chęć Polaków do emigracji zarobkowej na Zachód, to od drugiej dekady XXI wieku sytuacja Polski jako kraju emigracji zaczęła się stopniowo zmieniać. Emigracja niewykwalifikowanych pracowników na Zachód stworzyła rosnący popyt na siłę roboczą, zwłaszcza na pracowników sezonowych w rolnictwie. Popyt ten został zaspokojony przede wszystkim przez rosnącą imigrację z krajów byłego ZSRR (głównie z Ukrainy). Dodatnie saldo migracji odnotowano w Polsce po raz pierwszy w 2016 r. i zaledwie rok później, tj. w 2017 r., Polska stała się krajem o największej liczbie pracowników tymczasowych na świecie według danych OECD. Kryzys na granicy polsko-białoruskiej w 2021 r., wywołany przez białoruski reżim, a także bezprecedensowy napływ przymusowych migrantów z Ukrainy, którzy musieli uciekać ze swojej ojczyzny z powodu niesprowokowanej rosyjskiej inwazji w 2022 r., miały również istotny wpływ na sytuację imigracyjną w Polsce.
Rozdział szósty Pomoc państwa w Polsce po akcesji do UE. 20 lat interwencji finansowej w gospodarkę wolnorynkową autorstwa Adama A. Ambroziaka stanowi próbę identyfikacji i określenia kierunków polityki pomocy publicznej w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej. Cele te autor zrealizował poprzez uchwycenie zmian w wartości, intensywności oraz przeznaczeniu udzielanej pomocy publicznej. W badanym okresie Polska zawsze była w grupie największych dawców pomocy publicznej. Nominalna wartość udzielonej pomocy była relatywnie największa w pierwszych latach po rozpoczęciu kolejnych budżetów wieloletnich, co wskazuje na znaczne uzależnienie interwencji publicznych w Polsce od środków unijnych. Tej tendencji nie towarzyszyło jednak równie szybkie zbliżenie struktury udzielanego wsparcia: różnice dotyczyły przede wszystkim pomocy na B+R+I (działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną), ale także pomocy na ochronę środowiska oraz efektywność energetyczną, która wciąż albo była zdecydowanie za mała, albo nie wspierała działań zgodnych z trendami europejskimi.
Rozdział siódmy autorstwa Tomasza Grzybowskiego zatytułowano Europeizacja polskiego wymiaru sprawiedliwości (perspektywa sądownictwa administracyjnego). Obecność Polski w UE i podpisanie Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (nazywana Europejską Konwencją Praw Człowieka), a co za tym idzie wpływ prawa europejskiego na polski system prawny, wydaje się być czymś oczywistym zarówno w zakresie stanowienia, jak i stosowania prawa. Jeśli chodzi o stosowanie prawa, powszechne jest przekonanie, że perspektywa interpretacyjna oparta na celach prawa unijnego, zwłaszcza w obszarach zharmonizowanych, jest czymś naturalnym na obecnym etapie rozwoju zarówno unijnego, jak i krajowych systemów prawnych. Dlatego też kultury prawne, a w szczególności ich fundamenty aksjologiczne, zostały zharmonizowane nie tylko na poziomie prawnych przepisów, ale także poprzez dyskurs prawny, wyrażający się w szczególności w dialogu krajowych i międzynarodowych jurysdykcji sądowych.
Podsumowując, kolejne raporty przygotowywane przez zespół badaczy z Katedry Integracji i Prawa Europejskiego SGH wykazały, że przystąpienie Polski do Unii Europejskiej umożliwiło osiągnięcie różnych celów. Akcesja ułatwiła dalszy rozwój gospodarczy i społeczny kraju, m.in. poprzez znaczne poszerzenie rynku zbytu dla polskich towarów, ustabilizowanie systemu prawa gospodarczego, imponujący napływ kapitału zagranicznego potrzebnego do modernizacji gospodarki i tworzenia nowych miejsc pracy, znaczący dopływ funduszy europejskich. Jednocześnie nowe wyzwania rozwojowe, m.in. zmiany klimatyczne, presja migrantów zagranicznych na dostęp do bogatszych krajów europejskich, zapewnienie bezpieczeństwa dostaw kluczowych surowców, w tym energetycznych itp., sprawiają, że optymalną ścieżką bezpiecznego gospodarczo i politycznie rozwoju Polski jest pogłębienie i poszerzenie integracji europejskiej oraz wzmocnienie pozycji Polski w UE. Są to obszary zainteresowań i kolejnych badań pracowników Katedry Integracji i Prawa Europejskiego.
DR HAB. ADAM A. AMBROZIAK, prof. SGH, kierownik Katedry Integracji i Prawa Europejskiego, Kolegium Gospodarki Światowej SGH
