Bezpieczeństwo społeczne. Międzykolegialne Centrum Badań nad Rodzinami i Generacjami

Centrum jest drugą po AI Lab jednostką SGH, która została utworzona w celu integracji kluczowej z punktu widzenia uczelni działalności badawczej. Zadaniem Centrum jest animowanie aktywności naukowych pracowników SGH prowadzących badania w zakresie przemian rodzin i generacji oraz ich wpływu na kształtowanie kapitału ludzkiego, w szczególności we współpracy nawiązywanej w ramach europejskich infrastruktur badawczych: SHARE-ERIC (Survey of Health, Ageing, and Retirement in Europe, realizującej badanie Zdrowia, Starzenia się Populacji i Procesów Emerytalnych) oraz GGP (Generations and Gender Programme, realizującej badanie Generacje i Rodziny. SGH jest polskim partnerem obu tych infrastruktur, odpowiedzialnym za realizację polskiego komponentu tych międzynarodowych programów.

W 2020 r. SHARE i GGP pod wspólnym szyldem Polskiej Infrastruktury Badań nad Rodzinami, Generacjami i Kapitałem Ludzkim zostały wpisane na Polską Mapę Infrastruktury Badawczej, obok zaledwie pięciu innych infrastruktur w naukach społecznych i humanistycznych. Wskazuje to na niezaprzeczalne znaczenie badań realizowanych w ramach tych infrastruktur SHARE i GGP dla rozwoju badań w Polsce. Działanie Centrum wpisuje się również w priorytetowe kierunki badań zgodne z polityką naukową SGH,  a mianowicie w badanie zmian demograficznych, transformacji społecznych, zdrowia, nierówności czy regionalnych dysproporcji rozwoju.

TEMATYKA BADAWCZA

Obserwowane trendy ogólnoświatowe, w tym przede wszystkim zmiany demograficzne i starzenie się ludności, zmiany zachodzące na rynku pracy, zmiany technologiczne czy też zmiany klimatyczne, stanowią istotny kontekst prowadzonych polityk publicznych, a zatem również budowania wiedzy pozwalającej na ich planowanie w oparciu o dowody. Zgodnie z projekcją demograficzną Eurostat [EUROPOP, 2022], w ciągu 25 lat (od 2025 do 2050 r.) liczba osób w wieku produkcyjnym (20–64 lata) w Polsce zmaleje z 23,05 milionów do 18,42 milionów, a liczba osób w wieku 65 lub więcej lat wzrośnie z 7,43 milionów do 10,08 milionów. W tej grupie nastąpi także wzrost liczby osób najstarszych, powyżej 80. roku życia, z 1,62 miliona do 3,12 milionów. Również liczba i struktura osób w najstarszych grupach wieku produkcyjnego (50–64 lata) będzie się zmieniać. Nieustającym przedmiotem dyskursu społecznego i zainteresowania polityk publicznych pozostają również procesy związane z opóźnianiem zakładania rodziny i rodzicielstwa oraz utrzymujące się bardzo niskie wskaźniki dzietności, które przyczyniają się do zmian w strukturze populacji. Od roku 2000 środkowy wiek kobiety w momencie urodzenia pierwszego dziecka wzrósł z 23,7 do 28 lat, a całkowity współczynnik dzietności niezmiennie utrzymywał się poniżej progu bardzo niskiej dzietności –1,5, uniemożliwiając prostą zastępowalność pokoleń (Rocznik Demograficzny GUS, 2024). Dlatego ważne jest, aby rozumieć zachodzące zmiany społeczne dotyczące poszczególnych generacji, w kontekście funkcjonowania jednostek i ich rodzin.

Głównym zadaniem Centrum jest prowadzenie wszechstronnych, zaawansowanych metodycznie, innowacyjnych badań nad przemianami demograficznymi i społecznymi. Zadanie to jest realizowane w bliskiej współpracy ze wspomnianymi już międzynarodowymi infrastrukturami badań społecznych SHARE i GGP, jednak nie ogranicza się do niej. W 2025 r. SGH podpisała list intencyjny z trzecią, tworzoną obecnie infrastrukturą badań społecznych: GUIDE (Growing Up in Digital Europe), której ambicją jest realizowanie ogólnoeuropejskich badań dzieci i młodzieży.

Badania realizowane w ramach SHARE, GGP i GUIDE pozwalają na obserwację przemian zachodzących wśród trzech pokoleń i na objęcie obserwacją całego przebiegu życia. GUIDE  będzie koncentrować się na wczesnym rozwoju jednostki, gromadząc dane na temat doświadczeń w dzieciństwie i okresie dojrzewania. GGP skupia się na przebiegu życia osób dorosłych ze szczególnym uwzględnieniem dynamiki formowania, rozwoju i rozpadu rodzin. SHARE zajmuje się zdrowiem, aktywnością zawodową, warunkami i jakością życia osób w późnej dorosłości i senioralnej fazie życia.

Wspólną cechą tych badań jest ich panelowy charakter, który pozwala na badanie zmian zachodzących w czasie, na które mają wpływ szeroko rozumiane procesy społeczne i gospodarcze zachodzące w Polsce, Europie oraz na świecie. Badania te dostarczają porównywalnych międzynarodowo danych, które w szczególności wspierają monitorowanie i planowanie polityk publicznych, w tym zwłaszcza zdrowotnych, edukacyjnych, rynku pracy czy rodzinnych. Badania te uwzględniają perspektywę przebiegu życia, a więc pozwalają na ocenę, jak różnego typu aktywności, w szczególności inwestycje społeczne, wpływają na budowę kapitału ludzkiego oraz na sytuację osób, rodzin czy generacji w perspektywie czasu.

„BADANIE ZDROWIA, STARZENIA SIĘ POPULACJI I PROCESÓW EMERYTALNYCH” (SHARE)

Badanie SHARE realizowane jest w Polsce od 2006 r. i obejmuje około 6000 respondentów. Kolejne rundy badania realizowane są co dwa lata – obecnie prowadzona jest 10. runda badania. Badanie SHARE odbywa się w formie wywiadu bezpośredniego – ankieterzy przeprowadzają wywiad w domach respondentów. Pozwala to także na realizację obiektywnych pomiarów, np. siły uścisku dłoni, z wykorzystaniem odpowiednich przyrządów. W trakcie pandemii COVID-19 niemożliwe było prowadzenie wywiadów bezpośrednich, ale w 2020 r. i 2021 r. wśród respondentów panelowych przeprowadzono dwie rundy badań telefonicznych SHARE Corona, które pozwoliły na zebranie informacji dotyczącej tego, jak pandemia wpłynęła na sytuację respondentów badania – ich zdrowie, sposób wykonywania pracy, relacje społeczne, a także inne aspekty.

Jakie wnioski płyną z badania SHARE? Bazując na wynikach 8. rundy badania, przeprowadzonej w 2020 r. przed pandemią widzimy, że pokolenie 50+ w Polsce zmienia się (Abramowska-Kmon i inni, 2023). Przede wszystkim, szczególnie wśród 50- i 60-latków rośnie liczba osób z wykształceniem wyższym, rośnie też aktywność zawodowa w tej grupie. Generalnie poprawia się ich stan zdrowia, chociaż niepokój budzi rosnący odsetek osób otyłych czy palących papierosy. Natomiast utrzymywanie aktywności zawodowej osób w wieku 50+, niezbędnego dla zachowania potencjału gospodarczego i społecznego, wymaga przede wszystkim działań tworzących warunki do dalszej pracy oraz łączenia pracy zawodowej z opieką, szczególnie nad starszymi członkami rodzin. Środowisko pracy powinno być dostosowywane do zróżnicowanych potrzeb i możliwości pokolenia 50+. Należy szukać rozwiązań ograniczających wykonywanie obciążającej pracy fizycznej, wprowadzać elastyczne warunki pracy, a także promować i rozwijać praktyki organizacji pracy wpływających na poprawę satysfakcji z pracy osób w wieku 50+. Ważne jest również rozwijanie kompetencji w ramach uczenia się przez całe życie i zwiększanie udziału osób w wieku 50+ w różnych formach uczenia się w celu zdobywania nowych kompetencji, w tym cyfrowych. Rozwój technologii, w tym coraz bardziej powszechne wykorzystywanie sztucznej inteligencji, wymaga rozwoju tych umiejętności. Kolejnym obszarem wymagającym działań jest zdrowie. W okresie pandemii nastąpiło narastanie długu zdrowotnego, który wymaga „spłacenia” w postaci zwiększania dostępu do badań i oceny stanu zdrowia. Szczególnie istotne są działania z obszaru profilaktyki i zdrowia publicznego, zapobiegające rozwojowi znacznej części chorób przewlekłych, z którymi borykają się osoby w wieku 50+. Ze względu na rosnącą liczbę osób najstarszych, często wymagających opieki długookresowej, należy oczekiwać wzrostu popytu na takie usługi. Tworzenie miejsc pracy w sektorze opieki może wspierać aktywizację osób, a przez to lepsze wykorzystanie malejących zasobów pracy.

Badania SHARE realizowane są obecnie w 28 krajach europejskich oraz w Izraelu.

BADANIE „GENERACJE I RODZINY” (GGP)

Badanie Generacje i Rodziny jest krótkim panelem cyklicznym, którego pełna runda obejmuje trzy (w wersji minimalnej – dwie) fale badania realizowane co trzy lata. W ramach pierwszej rundy w Polsce zrealizowano dwie fale badania w latach 2010–2015. Pierwsza fala objęła niemal 20 000 osób w wieku 18–79 lat i dostarczyła bogatych informacji na temat biografii rodzinnych, decyzji prokreacyjnych i przemian życia rodzinnego w Polsce.

Wyniki tych badań ujawniły znaczące zmiany w przebiegu życia Polaków (Kotowska i in. 2015). Młodsze pokolenia coraz później opuszczały dom rodzinny, podejmowały pracę i zakładały rodziny. Decyzje kobiet o urodzeniu pierwszego dziecka w późniejszym wieku wiązały się z dłuższym okresem edukacji i zmianami na rynku pracy. Wzorce partnerskie również ewoluowały – coraz więcej osób decydowało się na kohabitację przed zawarciem małżeństwa. Badania te potwierdziły, że rola kobiet i mężczyzn w rodzinie i na rynku pracy ulegała przeobrażeniom. Wciąż jednak to kobiety ponosiły większą odpowiedzialność za obowiązki domowe i opiekę nad dziećmi, mimo ich rosnącej aktywności zawodowej. Efektem tego były trudności, jakie kobiety napotykają w godzeniu pracy zawodowej z życiem rodzinnym. Wyniki te wskazały na potrzebę dostosowania polityk rodzinnych i rynku pracy do zmieniających się realiów życia rodzinnego – jednak wymagają one aktualizacji.

Obecnie trwają przygotowania do rozpoczęcia drugiej rundy badania Generacje i Rodziny, które zostanie zrealizowane na próbie 10  000 osób w wieku 18–59 lat. Obniżenie górnej granicy wieku możliwe jest dzięki bliższej współpracy pomiędzy GGP i SHARE i komplementarności ich badań. Badanie będzie realizowane metodą mieszaną: online oraz (podobnie jak SHARE) w formie wywiadu bezpośredniego. Kwestionariusz drugiej rundy – poza wątkami, które były przedmiotem analiz w latach 2010–2015 – obejmie również nowe tematy, takie jak: elastyczne formy pracy i praca zdalna, doświadczenia migracji czy niepewność dotycząca przyszłości (również w kontekście pandemii czy wojny).

Druga runda badania programu GGP realizowana jest w 19 krajach europejskich, a także w Urugwaju, Hongkongu  czy Tajwanie.

BADANIE „DORASTANIE W CYFROWEJ EUROPIE” (GUIDE)

Ambicją powstającej międzynarodowej infrastruktury GUIDE jest ustanowienie paneuropejskiego badania wzdłużnego (kohortowego), dostarczającego danych na temat rozwoju psychospołecznego, edukacyjnego, zdrowotnego oraz równości szans i jakości życia dzieci i młodzieży, uwzględniając wyzwania i możliwości związane z nowoczesnymi technologiami. Obecnie realizowane są badania pilotażowe w siedmiu krajach europejskich (m.in. w Chorwacji, Finlandii, Francji i we Włoszech). Rozpoczęcie badań właściwych planowane jest na 2027 r., kiedy po raz pierwszy badaniem zostaną objęte dzieci urodzone w 2019 r. i ich rodzice. Dwa lata później planowane jest rozpoczęcie obserwacji drugiej kohorty dzieci, urodzonych w 2029 r. Obie kohorty urodzeniowe mają być obserwowane aż do ukończenia 24 roku życia.

Ze względu na próbę objętą badaniem i jego tematykę, badanie „Dorastanie w Cyfrowej Europie” jest planowane i realizowane we współpracy z psychologami. W Polsce Międzykolegialne Centrum Badań nad Rodzinami i Generacjami będzie w tym zakresie współpracować z psychologami rozwojowymi z Instytutu Psychologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

GŁÓWNE PROJEKTY BADAWCZE

Dzięki uczestnictwu w europejskich infrastrukturach badawczych budujemy potencjał i dorobek naukowy SGH. Możemy i mogliśmy uczestniczyć w realizacji szeregu grantów europejskich i krajowych. Należą do nich między innymi projekty:

Non-intended health, economic and social effects of the COVID-19 epidemic control decisions: Lessons from SHARE (SHARE-COVID-19), realizowany w latach 2020– 2024, w ramach którego prowadzone były badania dotyczące szeroko rozumianych skutków pandemii dla pokolenia 50+, w tym sytuacji ekonomicznej, aktywności zawodowej, zdrowia czy relacji międzypokoleniowych. W ramach projektu powstała monografia, której współredaktorkami były dr Anita Abramowska-Kmon i dr hab.  Agnieszka Chłoń-Domińczak.

The Generations and Gender Programme Preparatory Phase Project (GGP-5D), realizowany w latach 2022–2026 w celu przekształcenia konsorcjum GGP w Europejskie Konsorcjum Infrastruktury Badawczej (ERIC). W ramach tego projektu polscy badacze mogą współtworzyć założenia metodologiczne realizowanych badań międzynarodowych i poszerzać swoją wiedzę w zakresie funkcjonowania międzynarodowych infrastruktur badawczych.

The Future of European Social Citizenship (EUSOCIALCIT), realizowany w latach 2020–2024, w którym m.in.  wykorzystane były dane SHARE do badania typów ścieżek rodzinnych i zawodowych w krajach o różnych modelach inwestycji społecznych oraz ich wpływie na sytuację społeczno-ekonomiczną osób w najstarszych grupach wieku.

Towards a Resilient Future of Europe (FutuRes), realizowany w latach 2023–2026, w ramach którego dane SHARE oraz GGP są wykorzystywane do analizy odporności pokoleń. Z wykorzystaniem danych GGP prowadziliśmy analizy dotyczące odporności rodzin w zakresie ich decyzji prokreacyjnych, ale także ocenialiśmy, jak można rozumieć odporność osób w starszym wieku, uwzględniając ich sytuację ekonomiczną, zdrowie, a także relacje społeczne.

Od 2025 r. włączeni jesteśmy w projekt Social Aspects of the Green Transition (SoGreen), w  którym realizowane będą pilotażowe badania w ramach GGP, SHARE a także przygotowujące realizację badania GUIDE, dotyczące konsekwencji zmian klimatycznych dla społeczeństw. Zespół SGH jest również włączony w tworzenie danych geoprzestrzennych, które w połączeniu z danymi pochodzącymi z ankiet, mogą pozwolić na lepsze rozpoznanie skutków zachodzących zmian dla mieszkańców.

Podsumowując, powołanie Międzykolegialnego Centrum Badań nad Rodzinami i Generacjami stanowi istotny krok w kierunku integracji i koordynacji badań nad przemianami demograficznymi, społecznymi i międzypokoleniowymi. Centrum wzmocni potencjał badawczy SGH i pozwoli na jeszcze skuteczniejsze aplikowanie o prestiżowe projekty krajowe i międzynarodowe, umożliwiając jeszcze głębszą analizę kluczowych zjawisk społecznych. Ważnym aspektem jego działalności będzie również popularyzacja wyników badań poprzez organizację seminariów i konferencji, wspierających zarówno rozwój naukowy pracowników i doktorantów, jak i wymianę wiedzy z innymi ośrodkami badawczymi w Polsce i za granicą.

Centrum będzie aktywnie rozwijać współpracę z krajowymi i międzynarodowymi instytucjami akademickimi, podejmującymi w swoich badaniach tematy zbieżne z obszarem zainteresowań Centrum, dążąc do tworzenia interdyscyplinarnych zespołów badawczych i realizacji wspólnych projektów. W jego działaniach kluczową rolę odegra Rada Międzykolegialnego Centrum Badań nad Rodzinami i Generacjami pod przewodnictwem prof. dr hab. Ireny E. Kotowskiej, skupiająca wybitnych ekspertów z SGH oraz międzynarodowych badaczy związanych z europejskimi trzema infrastrukturami badawczymi: prof. Axel Börsch-Supan (SHARE), prof. Anne H. Gauthier (GGP) i prof. Gary Pollock (GUIDE). Dzięki synergii doświadczeń i współpracy badawczej Centrum stanie się ważnym ośrodkiem analiz społecznych, wspierającym nie tylko rozwój nauki, ale i kształtowanie skutecznych polityk publicznych opartych na rzetelnych danych.  

dr hab. AGNIESZKA CHŁOŃ-DOMIŃCZAK, prof. SGH, prorektorka ds. nauki, dyrektorka Instytutu Statystyki i Demografii, Kolegium Analiz Ekonomicznych SGH

dr hab. MONIKA MYNARSKA, adiunkt w Instytucie Statystyki i Demografii, Kolegium Analiz Ekonomicznych SGH