Rozmowy przy drugiej kawie. Odpowiedzialność szkolnictwa wyższego – co to znaczy? Refleksje z czasów wojny

15 grudnia 2022 r. odbyło się w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie trzecie webinarium w bieżącym roku akademickim z cyklu „Rozmowy przy drugiej kawie” pod tytułem „Odpowiedzialność szkolnictwa wyższego – co to znaczy? Refleksje z czasów wojny" (ang.: Higher education responsibility – what does it mean? Reflections from wartime). Celem prezentacji było zaproszenie polskich i europejskich uczelni do dyskusji na temat tego, jak kształcić studentów w duchu odpowiedzialności za wartości demokratyczne i otoczenie społeczne.

Prezentację przedstawiła profesor Natalija Stukało, wiceprzewodnicząca Ukraińskiej Agencji Zapewniającej Jakość (NAQA – National Agency for Higher Education Quality Assurance – Ukrainian Quality Assurance Agency) i członkini zarządu INQAAHE.

Pełnomocniczka rektora SGH ds. współpracy z uczelniami ukraińskimi dr Iryna Dehtiarowa (Degtyarova) podkreśliła wyjątkową rolę NAQA, która de facto jest jednym z największych osiągnięć transformacji szkolnictwa wyższego Ukrainy jako instytucja kształtująca kulturę jakości, rzetelności i transparentności w środowisku akademickim. Ponadto w 2020 r. NAQA podpisała porozumienie o współpracy z Polską Komisją Akredytacyjną oraz Komisją Ewaluacji Nauki (w zakresie zapewniania jakości kształcenia doktorantów). Obecnie zacieśnienie relacji polsko-ukraińskich na tym polu jest kluczowe m.in. z punktu widzenia rozwoju programów kształcenia, podejmowania wspólnych inicjatyw i wzajemnego uznawania kwalifikacji.

Na początku webinarium prof. Stukało zwróciła uwagę, że uczelniom przypisuje się trzy główne, wzajemnie powiązane ze sobą misje: edukacja (nauczanie i uczenie się), generowanie nowej wiedzy (badania) oraz zaangażowanie w społeczeństwo lub „społeczność” (zaangażowanie społeczne).

Profesor Stukało wskazała trzy cytaty związane z rolą szkolnictwa wyższego, na których oparła swoją prezentację:

1.    Szkolnictwo wyższe powinno dostrzegać główne napięcia światowe m.in.:, „możliwość zagłady ludzkości przez broń atomową, problemy wynikające ze wzrostu liczby ludności i zmniejszania się zasobów naturalnych oraz wszechogarniające poczucie niepokoju o przyszłość”. (Jones, 1957)
2.    Dla wielu studentów uczelnia spełnia trzy szczególne funkcje: zdobycie oczekiwanego  zawodu, wsparcie rozwoju osobistego i przyczynienie się do poprawy sytuacji społecznej (projekt Eurostudents dotyczący zrozumienia przez studentów celu studiów wyższych, 2021)
3.    W ramach dwóch głównych misji – naukowej i dydaktycznej – uczelnie realizują też trzecią misję – nazwaną tutaj „misją demokratyczną”. Za rekomendacją Komunikatu Ministrów z 2007 roku:

Zgodnie z wartościami społeczeństw demokratycznych władze publiczne powinny zapewnić, by uczelnie, korzystając ze swojej autonomii, mogły sprostać wielorakim oczekiwaniom społeczeństwa i realizować różne, równie ważne cele, do których należą:
−    przygotowanie do zatrudnienia;
−    przygotowanie do życia jako aktywnych obywateli w społeczeństwach demokratycznych;
−    rozwój osobisty;
−    rozwój i utrzymanie poprzez nauczanie, uczenie się i uzupełnianie  badaniami szerokiej, zaawansowanej bazy wiedzy.

Tym samym uczelnie powinny w szczególności dbać, by absolwent studiów posiadał takie kompetencje społeczne, które będą służyć umacnianiu demokratycznych wartości. Profesor Stukało przytoczyła badania dotyczące roli uczelni w czasie kryzysów oraz wojny. Takie badania były prowadzone w czasie II wojny światowej, gdy dowiedziono, że uczelnie i cały sektor szkolnictwa wyższego powinni podejmować znaczne wysiłki i działania dostosowawcze, aby przetrwać i być użytecznymi dla społeczeństwa (Robert E. Spiller, Higher Education and the War, [in] The Journal of Higher Education, Vol. 13, No. 6 (Jun., 1942), pp. 287-297).

Bardziej współczesne badania odnoszą się kwestii związanych z pandemią, ale też i z wojną. Oto kilka konkluzji z ostatnio realizowanych badań:

−    Rolą szkolnictwa wyższego w społeczeństwach powojennych jest „działanie jako katalizator skutecznej i trwałej odbudowy”. Istnieje związek między szkolnictwem wyższym a podstawowymi programami interwencji w okresie powojennym: stabilizacją, odbudową, budowaniem państwowości i budowaniem pokoju (Sansom Milton & Sultan Barakat (2016), Higher education as the catalyst of recovery in conflict-affected societies, Globalisation, Societies and Education, 14:3, 403-421, DOI: 10.1080/14767724.2015.1127749);
−    Szkolnictwo wyższe może dużo zrobić, aby przekształcić konflikty w zapewnianiu pokoju i zakłada się, że uniwersytety odgrywają kluczową rolę w budowaniu pokoju, w zapewnianiu i promowaniu praw człowieka, a także szkolnictwo wyższe odpowiada na wyzwania obejmujące nierówności społeczne, podziały etniczne i kulturę przemocy. (Basma Hajir, Sara Clarke-Habibi & Nomisha Kurian (2022) The ‘South’ Speaks Back: Exposing the Ethical Stakes of Dismissing Resilience in Conflict-Affected Contexts, Journal of Intervention and Statebuilding, 16:1, 1-17, DOI: 10.1080/17502977.2020.1860608;
−    Sytuacje nadzwyczajne, takie jak pandemia, wojna, a także „zmiana społeczna wokół kwestii rasy i równości” podnoszą znaczenie wysiłków szkolnictwa wyższego. Podstawowe wartości szkolnictwa wyższego kształtują się wobec wymagań i wyzwań społecznych, sytuacji politycznych, społecznych i ekonomicznych (Eaton, 2021).

Po rozpoczęciu inwazji przez Rosji na Ukrainę NAQA przeprowadziła badania, z których wynikało, że oczekuje się od niej kontynuowania dotychczasowej działalności, by ukraińskie szkolnictwo wyższe, pomimo wojny, realizowało swoje misje. Uznano, że jakość edukacji wyższej jest i będzie kluczowa w długiej perspektywie w celu odbudowania zarówno gospodarki ukraińskiej, jak również wsparcia kompetencji obywatelskich.

Profesor Stukało wskazała na pięć głównych zadań, które realizują ukraińskie uczelnie podczas wojny:

1.    Trwałość tworzenia wiedzy i dzielenia się nią.
2.    Międzynarodowy dialog i współpraca.
3.    Zaangażowanie społeczne: wolontariat, ochrona, centra społeczności, zapewnianie niezniszczonych przestrzeni.
4.    Budowanie zaufania wśród interesariuszy.
5.    Wspierająca rola komunikacyjna i konsultacyjna.

Istotnym nowym zadaniem jest zadanie trzecie, gdy uczelnie są bezpośrednio zaangażowane w wojnę. Zadanie to wchodzi w skład trzeciej misji uczelni. Istotne jest też zapewnienie kształcenia pomimo działań wojennych; to kształcenie w dużej części realizowane jest w formie zdalnej, dzięki której mogą uczestniczyć studenci biorący udział w działaniach na froncie, przebywający na emigracji lub w strefie działań wojennych, jak również można je prowadzić z różnych lokalizacjach (część uczelni jest zniszczona i nie ma fizycznej możliwości realizacji zajęć na ich terenie). Uczelnie wykorzystują tutaj swoje doświadczenia z realizacji edukacji zdalnej z okresu pandemii COVID-19.

Jaka będzie rola uczelni po wojnie? Coraz częściej rolą uczelni jest reagowanie na wyzwania społeczne wynikające z wojny, pandemii COVID-19, a także kryzysów gospodarczych, migracyjnych i energetycznych. Pod wpływem ekstremalnych uwarunkowań zewnętrznych znacznie wzrosła rola uczelni w promowaniu i zapewnianiu zrównoważonej przyszłości oraz osiąganiu Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ. Społeczeństwo oczekuje, aby uczelnie kształciły aktywnych, krytycznie myślących obywateli, potrafiących bronić wartości demokratycznych i praw człowieka oraz wpływać na opinię społeczeństwa.

Na koniec prof. Stukało wskazała, że na sektor szkolnictwa wyższego ciągle oddziałują takie kwestie, jak: prawa człowieka, wartości demokratyczne, przestrzeganie prawa oraz fundamentalne wartości EHEA. Z tym, że również, w szczególności w obszarze trzeciej misji, wpływ na sektor szkolnictwa wyższego mają wyzwania i potrzeby społeczne: pandemia, wojna, kryzysy, np.: energetyczny, migracyjny czy ekonomiczny, oraz bezpieczeństwo otoczenia i tworzenie warunków do zapewnienia pokoju.

Jakość w szkolnictwie wyższym odpowiedzialna jest za: tworzenie wiedzy i dzielenie się nią, przygotowywanie studentów do rynku pracy, kształtowanie u studentów kompetencji obywatelskich i wartości demokratycznych, wspieranie realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju (SDG), promowanie pokoju i bezpieczeństwa oraz promowanie wartości ogólnoludzkich.

W drugiej części webinarium prof. Stukało wskazała następujące pytania do dyskusji:

1.    W jakim stopniu szkolnictwo wyższe odpowiada za zapobieganie agresji wojennej, za szerzenie podstawowych demokratycznych i humanitarnych wartości w społeczeństwie?
2.    Czy szkolnictwo wyższe robi wystarczająco dużo, aby umocnić demokrację i pokój w Europie i na świecie?
3.    Jak szkolnictwo wyższe może przyczynić się do powojennej odbudowy krajów?
4.    Jaka jest rola uczelni w zrównoważonym rozwoju?
W dyskusji wzięli udział m.in.: prof. dr hab. Zbigniew Marciniak z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. dr hab. inż. Jacek Szołtysek z Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach oraz dr Iryna Dehtiarowa i Izabela Godlewska ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.

Dyskusja dotyczyła m.in. kwestii kształtowania postaw społecznych wartości prodemokratycznych wśród studentów oraz realizację trzeciej misji uczelni zorientowanej na realizację celów zrównoważonego rozwoju. W dyskusji podkreślano, że nie da się nauczyć wartości, ale można tak kształcić, aby je promować i stwarzać studentom możliwości wzmacniania tych wartości. Kładzie to duże wymagania na społeczność akademicką, która sama powinna propagować takie wartości, jak podmiotowość wobec innych, tolerancja, krytyczne myślenie czy szacunek.

Podczas dyskusji prof. dr hab. Marek Frankowicz z Uniwersytetu Jagiellońskiego poinformował, że obecnie w ramach programu Erasmus+, z udziałem SGH jako partnera, realizowany jest projekt międzynarodowy QUARSU (Qualifications Recognition Support For Ukrainian Universities), przeznaczony dla uczelni ukraińskich.

Według dr Dehtiarowej pytania stawiane i omawiane przez prof. Stukało są fundamentalne dla szkolnictwa wyższego w Europie, kluczowe, gdy chodzi o proces boloński, ale też globalnie, ponieważ dotyczą roli i misji uczelni, w szczególności jej trzeciej misji we współczesnym świecie. Obecnie uczelnie ukraińskie, ale też polskie oferują pomoc humanitarną, często pogłębiają swoją służebność społeczną i  angażują się w rozwiązywanie konkretnych problemów społeczności lokalnej i stawianie czoła wyzwaniom związanym z wojną. Trudne czasy wymagają silnego zaangażowania społecznego uczelni. Na naszych oczach de facto ta trzecia misja staje się bardziej wyrazista i wyjątkowa i wykracza poza swoje tradycyjne pola: transferu technologii i wiedzy, współpracy z otoczeniem. Ponadto warto zwrócić szczególną uwagę na jakość oświaty. Liczba  częściowo i całkowicie zniszczonych placówek edukacyjnych na Ukrainie może mieć poważne skutki dla funkcjonowania szkolnictwa wyższego. Sektor edukacji i nauki nie znajdują się w centrum dyskusji o międzynarodowym planie odbudowy Ukrainy na spotkaniach na wysokim szczeblu politycznym w UE. Z tego powodu Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich razem z rektorami uniwersytetów francuskich i niemieckich wystosowała apel do Grupy G7 , by szkolnictwo wyższe i uczelnie zostały uwzględnione w planach odbudowy i modernizacji Ukrainy. Mamy nadzieję, że tak się stanie, a Polska w tym także pomoże.

Obecne doświadczenia uczelni ukraińskich są wyjątkowe i trudne, ale warto je postrzegać jako lekcję dla całego systemu szkolnictwa wyższego funkcjonującego w czasie wojny.

Mamy nadzieję, że z tych doświadczeń polskie uczelnie nie będę musiały korzystać. Rolą uniwersytetów jest zapobieganie wszelkimi dostępnymi i możliwymi środkami temu ryzyku poprzez wysokiej jakości edukację, zaangażowanie społeczne, wyposażenie studentów w odpowiednie umiejętności/kompetencje, szerzenie wartości demokratycznych i praw człowieka, a także przyczynianie się do realizacji celów zrównoważonego rozwoju.
---
Kolejne webinarium odbyło się 19 stycznia 2023 roku i było poświęcone rozwiązaniom SGH w zakresie wsparcia psychologicznego. Wsparcie psychologiczne całej społeczności akademickiej, zarówno studentów, jak i wykładowców jest coraz istotniejsze w obecnych czasach. Zarówno pandemia, jak i wojna w Ukrainie wywołała dużą niestabilność otoczenia, która również się może wiązać z wyzwaniami w zakresie tzw. dobrostanu.

Link do niego dostępny jest tutaj – należy jedynie na niego kliknąć i ewentualnie poczekać na zgodę na dołączenie się na spotkanie (jeśli jesteśmy spoza SGH).