Wolnomularz

Na zdjeciu Kurt Henryk Hendrikson

Kurt Henryk (Heinrich) Hendrikson – ekonomista o szerokich zainteresowaniach społecznych

Wybitny znawca skarbowości, prof. Tadeusz Grodyński (1888–1958), 16 kwietnia 1937 r. wystosował pismo do władz SGH, w którym wyjaśniał potrzebę zatrudnienia asystenta mającego służyć mu pomocą w seminarium. Pisał1: „Nawał zajęć związanych ze sprawowanym przeze mnie urzędem podsekretarza stanu [wiceministra w Ministerstwie Skarbu] i funkcjami profesora zwyczajnego Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego [Uniwersytetu Warszawskiego, który w tym czasie miał takiego patrona] nie pozwolił mi w r. 1936/37 i nie pozwoli w r. 1937/38 na prowadzenie seminarium dyplomowego w Szk.Gł.H. Mimo to jednak cały szereg studentów wykańcza dopiero obecnie swe prace dyplomowe, wzgl. magisterskie z okresów dawniejszych, w których prowadziłem seminarium. Równocześnie biblioteka seminarium [takie biblioteki istniały przy katedrach, uzupełniając zasoby Biblioteki Głównej SGH] wymaga należytej obsługi. W tych warunkach zachodzi potrzeba ustanowienia asystenta dla prawa skarbowego. Najodpowiedniejszym kandydatem na to stanowisko jest, moim zdaniem, mgr Kurt Hendrikson, który kończy obecnie egzamin doktorski w Szk.Gł.H. Kurt Hendrikson jest jednym z najwybitniejszych absolwentów Studium Skarbowego, wykazuje znakomite uzdolnienie do pracy naukowej, której zamierza się w dalszym ciągu w Szk.Gł.H. poświęcić. Równocześnie jego praca referendarza w Ministerstwie Skarbu daje nam odpowiednie nastawienie praktyczne. Wobec tego wnoszę o mianowanie mgr. Kurta Hendriksona asystentem prawa skarbowego w Szk.Gł.H. w r. ak. 1937/38”2, co też nastąpiło i trwało do 1939 r.3

Kurt Henryk Hendrikson (urodzony 5 listopada 1913 r. w Puchowiczach na Mińszczyźnie) po wybuchu rewolucji bolszewickiej znalazł się w trudnej sytuacji materialnej. Jego ojciec utracił gospodarstwo rolne, ale on sam zdołał dotrzeć do Polski i ukończyć Państwowe Gimnazjum Humanistyczne im. Króla Zygmunta Augusta w Wilnie. Uzyskał też polskie obywatelstwo. Początkowo, kandydując na studia w WSH, deklarował niemiecki jako język ojczysty i wyznanie ewangelicko-augsburskie, ale po kilku latach, gdy ubiegał się o możliwość robienia doktoratu, za język ojczysty uznał polski4. W roku 1934, mając 21 lat, ukończył SGH i rok później uzyskał tytuł magistra nauk ekonomicznych na podstawie pracy porównawczej o finansowych aspektach walki z bezrobociem w Polsce i Niemczech5. Wykorzystał zatem doskonale swoją dwujęzyczność. W roku 1937, zgodnie z tym, co pisał o nim Tadeusz Grodyński, obronił pracę doktorską o finansach Włoch faszystowskich6. Tuż przed wojną, w 1939 r., wydał rozprawę o polskiej polityce komunikacyjnej. Być może miała to być jego praca habilitacyjna7. Pracował też cały czas na stanowisku referenta w Ministerstwie Skarbu8, łącząc pracę naukową z praktyką działania administracji skarbowej.

Wszystkie opracowania Hendriksona miały charakter wybitnie opisowy, zrozumiały i interesujący, ale głównie dla znawców poruszanych zagadnień. Na tym tle wyróżnia się nieco rozprawa doktorska o Włoszech. Poznał je z bliska dzięki stypendium rządu włoskiego9, które umożliwiło mu roczny pobyt na królewskim uniwersytecie w Mediolanie. W pracy pisał o korporacjonizmie i faszyzmie włoskim, stanowiących podstawę ustrojową ówczesnych Włoch rządzonych przez Benito Mussoliniego (1883–1945). Korporacjonizm, czyli harmonijne współdziałanie wszystkich warstw i klas społecznych dla dobra wspólnego (dosłownie: jednego ciała; w języku włoskim corpo znaczy bowiem „ciało”), miał zastąpić komunistyczną walkę klas. To „ciało” zostało ukierunkowane we Włoszech nie na bierną egzystencję czy harmonijną – w założeniu – wegetację, lecz na walkę, co głosił właśnie faszyzm, a także na walkę o postęp w narodzie, dobrobyt, ziemię i władzę. Połączenie korporacjonizmu i faszyzmu, któremu służyło ścisłe podporządkowanie jednostki państwu m.in. poprzez upaństwowione związki zawodowe, regulacje cen i płac, stanowiło – według Hendriksona – syntezę równości i wolności, socjalizmu i liberalizmu, czyli praktyczną realizację idei braterstwa. Najciekawszy był wniosek ogólny autora rozprawy. Uznał on, że włoski faszyzm i zliberalizowany radziecki komunizm mogą bardzo się upodobnić i upowszechnić jako ustroje światowe uwzględniające jednak potrzeby i doświadczenia różnych narodów, a zatem nastąpi konwergencja ustrojowa na globalną skalę10.

Wybuchła II wojna światowa, a 26-letni Kurt Henryk Hendrikson, który rok wcześniej ożenił się z Elisabeth Rammul, gdy tylko ta ukończyła studiach medyczne, stał się Kurtem Heinrichem Hendriksonem. Światowy konflikt nie przerwał kariery uczonego. W roku 1943 Hendrikson habilitował się na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie. Został prywatnym docentem w Hamburgu11. Tytuł prywatnego docenta oznaczał niezależnego uczonego posiadającego duży zakres praw akademickich, mogącego współpracować z różnymi ośrodkami akademickimi (np. w ramach umów na prace zlecone – wykłady, egzaminy, publikacje), ale bez etatu. Prywatni docenci występowali w Niemczech i Polsce do 1939 r., w odróżnieniu od uczelni państw anglosaskich, które nadawały tylko stopień doktora12.

W latach sześćdziesiątych Hendrikson pełnił funkcję doradcy rządu federalnego, a później eksperta Banku Światowego w krajach rozwijających się, zajmując się planowaniem gospodarczym. Założył też własną firmę konsultingową Hendrikson Assoziierte GmbH. Pod koniec lat siedemdziesiątych wycofał się z dotychczasowej działalności, co doskonale odzwierciedlają jego publikacje. Do tego momentu publikował prace na tematy ekonomiczne, głównie dotyczące zarządzania, ekonomiki i finansów przedsiębiorstw13. Jednak po zasadniczym zwrocie, jakiego wtedy dokonał, zaczęły się ukazywać jego prace poświęcone socjologii i psychologii społecznej14, kulturze życia codziennego, filozofii i duchowości15, w których na pewno wykorzystywał posiadaną wiedzę i doświadczenie, ale tylko do pewnego stopnia16. Zdobył się zatem na krok, którego podjęcie rozważa wielu autentycznych, a nie tylko formalnych ekonomistów, ale mało który z nich ma odwagę odejść od zajmowania się ścisłą ekonomią na rzecz szerokiego spektrum nauk społecznych i humanistycznych.

W przypadku Hendriksona na pewno dużo znaczyła przynależność do wolnomularstwa. W jego strukturach doszedł do stopnia wielkiego komandora Najwyższej Rady Niemieckiej. Pisał o wolnomularskiej sztuce życia, obejmującej różne aspekty życia indywidualnego i społecznego w ujęciach filozoficznym, socjologicznym i politologicznym17. W roku 1982, tuż po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce, ukazała się jego recenzja książki Ludwika Hassa pt. Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze sto lat wolnomularstwa w Warszawie 1721–1821, wydanej dwa lata wcześniej przez Państwowy Instytut Wydawniczy. I znów Hendriksonowi przydała się dwujęzyczność, tym bardziej że dzieło Hassa to obszerna, znakomicie udokumentowana monografia licząca prawie 700 stron. W zakończeniu artykułu Hendrikson zastanawiał się, czy w warunkach systemu komunistycznego panującego w Polsce mogłaby powstać (podobnie jak np. na Kubie – sic!), a właściwie odtworzyć się, masoneria. Zauważył, że sytuacja polityczna zmieniła się, gdyż „Solidarność” stała się trzecią siłą obok rządzącej partii i Kościoła, a wielu księży, biskupów oraz kardynał Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II (1920–2005), utrzymywało kontakty z pewnymi osobami, niekoniecznie katolikami, ale za to przekonanymi, że istnieją inne wartości niż tylko materialne18.


dr PAWEŁ TANEWSKI, starszy kustosz dyplomowany, Biblioteka SGH

Przypisy
    1    Pisownia oryginalna; w nawiasach kwadratowych znajdują się uwagi autora artykułu.
    2    List prof. Tadeusza Grodyńskiego do rektoratu z 16 kwietnia 1937 r., w: Teczka osobowa Kurta Henryka Hendriksona (oznaczenie 39/134; bez paginacji).
    3    Lista pracowników WSH/SGH przechowywana w Archiwum SGH, poz. 137; Skład osobowy i spis wykładów na rok akademicki 1937/38, SGH, Warszawa 1937, s. 29; Teczka osobowa Kurta Henryka Hendriksona (oznaczenie 39/134).
    4    Ankieta personalna kandydata na studia, w: Teczka osobowa studenta Kurta Henryka Hendriksona, przechowywana w Archiwum SGH (oznaczenie 6805/SGH; bez paginacji). Oświadczenie kandydata na doktoranta, w: Teczka osobowa studenta Kurta Henryka Hendriksona, przechowywana w Archiwum SGH (oznaczenie 6805/SGH; bez paginacji).
    5    K.H. Hendrikson, Finansowanie walki z bezrobociem w Polsce i w Niemczech w latach 1930–1934. Praca dyplomowa w SGH, przechowywana w Bibliotece SGH, ogłoszona drukiem.
       Odpis dyplomu doktorskiego Kurta Henryka Hendriksona, w: Teczka osobowa studenta Kurta Henryka Hendriksona, przechowywana w Archiwum SGH (oznaczenie 6805/SGH; bez paginacji).
    7    K.H. Hendrikson, Interwencja państwa w zakresie komunikacji (komunikacja w gospodarstwie społecznym Polski), nakładem Towarzystwa Pracy Społeczno-Gospodarczej, Warszawa 1939?
       Pracował w Ministerstwie Skarbu (1935–1939) w Departamencie Budżetowym, zyskując opinię urzędnika wybitnie zdolnego i cieszącego się jak najlepszą opinią. Wcześniej, w lipcu i wrześniu 1933 r., był praktykantem konsularnym w Poselstwie RP w Sztokholmie. Archiwum Akt Nowych, zespół Ministerstwa Skarbu, Biuro Personalne, Hendrikson Kurt Henryk, sygn. 826.
    9    Było to stypendium wymienne, uzyskane w porozumieniu z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Archiwum Akt Nowych, zespół Ministerstwa Skarbu, Biuro Personalne, Hendrikson Kurt Henryk, sygn. 826.
    10    K.H. Hendrikson, Finanse Włoch faszystowskich, SGH, Warszawa 1938, s. 21 i nast. Praca doktorska napisana na seminarium prof. Tadeusza Grodyńskiego w SGH.
    11    Biogram Kurta Henryka Hendriksona w niemieckiej Wikipedii.
    12    W PRL i III Rzeczypospolitej w dalszym ciągu nadaje się stopnie doktora habilitowanego, ale o żadnych prywatnych i w pełni niezależnych prywatnych docentach nie ma mowy, a szkoda.
    13    K.H. Hendrikson, Die Technik der Kreditwürdigkeit, Betriebswirtschaftlicher Verlag Dr Th. Gabler, Wiesbaden 1956; K.H. Hendrikson, Rationelle Unternehmensführung in der Industire, Betriebswirtschaftlicher Verlag Dr Th. Gabler, Wiesbaden 1966; K.H. Hendrikson, M. Reinecker, Praktische Entwicklungspolitik, Verlagsbuchhandlung des Institut der Wirtschaftsprüfer, Düsseldorf 1971.
    14    K.H. Hendrikson, Unser Generationskonflikt, Sokrates Verlag, Mannheim 1982.
    15    K.H. Hendrikson, Freimaurerische Lebenskunst, Schlichter Verlag, Stuttgart 1990.
    16    K.H. Hendrikson, Ethik und Konsumkultur, vom Sinn des Seines in der Wohlstandsgesellschaft, Schlichter Verlag, Stuttgart 1988.
    17    K.H. Hendrikson, Freimaurerische Lebenskunst. Asymptotische Annäherung des Menschen an die Vervollkommnung als Erfüllung seines Mandats, Schlichter Verlag, Stuttgart 1991.
    18    K.H. Hendrikson, Freimaurerei 1980, gesehen mit den Augeneines Polen, „Eleusis” 1982, Nr. 2, s. 104. W istocie masoneria w PRL w latach siedemdziesiątych zaczęła się już odtwarzać. Jednym ze znanych wolnomularzy był profesor SGH/SGPiS Edward Lipiński (1888–1986). Autor wspomnianego przez Hendriksona dzieła, Ludwik Hass (1918–2008), należał do najwybitniejszych znawców i badaczy historii polskiego wolnomularstwa. W roku 2004 został uhonorowany Złotym Piórem czasopisma „Wolnomularz Polski”. Był członkiem honorowym Universala Farmasona Ligo, skupiającej członków 1500 lóż różnych rytów pochodzących z całego świata (N. Wójtowicz, Masoneria. Mały słownik, Verbinum – Wydawnictwo Księży Werbistów, Warszawa 2006, s. 151 i 395).