W piątkowy poranek 23 listopada 2018 r. do Katedry Historii Gospodarczej i Społecznej SGH dotarła smutna wiadomość – zmarł wieloletni jej kierownik prof. Zbigniew Landau. Wraz z odejściem Profesora został zamknięty ważny etap dziejów nie tylko Katedry, ale też badań nad polską historią gospodarczą.
Zbigniew Landau całe życie związany był z Warszawą. Urodził się 18 stycznia 1931 r. Jego ojciec Władysław był urzędnikiem Ministerstwa Skarbu, ale także pracował naukowo w Instytucie Gospodarstwa Społecznego. Ojciec Profesora zmarł w 1933 r., małego Zbigniewa wychowywała więc tylko matka – Irena, nauczycielka w szkołach powszechnych.
Wybuch wojny zastał Zbigniewa jako ucznia szkoły powszechnej – uczęszczał do niej do 1943 r. Był także uczniem tajnych kompletów. Po zakończeniu wojny kontynuował naukę i w 1949 r. zdobył, choć dopiero za drugim podejściem, świadectwo dojrzałości.
W tym samym roku Zbigniew wstąpił do Szkoły Głównej Planowania i Statystyki, czyli właśnie upaństwowionej SGH. Studiował na Wydziale Planowania Finansowego (następnie Wydział Finansów). W indeksie przyszłego profesora zdecydowanie przeważały oceny bardzo dobre i dobre. Wśród tych pierwszych była też piątka z historii gospodarczej, wstawiona ręką prof. Andrzeja Grodka. Przyszły profesor w 1955 r. z wynikiem bardzo dobrym złożył egzamin magisterski.
Karierę dydaktyczną i naukową rozpoczynał dwukrotnie. Po raz pierwszy już w 1950 r., gdy jeszcze jako student został zastępcą asystenta w Katedrze Materializmu Dialektycznego i Historycznego. Przygoda ta trwała jednak tylko rok. Po raz drugi pracownikiem SGPiS został w 1954 r., wciąż będąc jeszcze studentem. Było to także stanowisko zastępcy asystenta, tym razem w Katedrze Historii Gospodarczej. Jej szef prof. Grodek tak charakteryzował swojego asystenta: „Pracownik bardzo zdolny, wybijający się […]. Jego praca dyplomowa przeznaczona jest do druku w zeszytach naukowych SGPiS. Również praca magisterska jest na dobrym poziomie. […] Zapowiada się na dobrego pracownika naukowego”.
Jeden z najznamienitszych polskich historyków gospodarki nie pomylił się w swojej ocenie. Zbigniew Landau już w 1956 r. otworzył przewód doktorski pod kierunkiem – a jakże! – prof. Grodka. Niestety, promotor zmarł przed ukończeniem pracy doktorskiej, więc dysertacja została obroniona w 1960 r. pod kierunkiem prof. Witolda Kuli. W 1964 r. Zbigniew Landau był już samodzielnym pracownikiem nauki – otrzymane stanowisko docenta było wynikiem obronionej rok wcześniej habilitacji. Wreszcie w 1973 r. został profesorem nadzwyczajnym, a w 1980 – profesorem zwyczajnym.
Tak szybka kariera naukowa była efektem znakomitych rezultatów prac badawczych i podsumowujących ich publikacji. Trudno w krótkim tekście streścić dorobek naukowy Profesora – jest on znaczny zarówno w wymiarze liczbowym, jak i w wymiarze merytorycznym. Zasadniczo prof. Landau skupiał się wokół dwóch zakresów tematycznych: międzywojnia i okresu Polski Ludowej. Były to zarówno opracowania monograficzne, jak i niezwykle cenione dzieła syntetyczne. W latach 60. ukazały się prace: Polskie zagraniczne pożyczki państwowe 1918–1926 i Plan stabilizacyjny 1927–1930. Geneza, założenia, wyniki. W 1986 r. Profesor opublikował niewielką, ale ważną książkę Etapy rozwoju gospodarczego Polski Ludowej. W latach 90. prof. Landau był autorem lub współautorem serii monograficznych opracowań najważniejszych polskich banków: Pocztowej i Powszechnej Kasy Oszczędności, Banku Gospodarstwa Krajowego, Banku Handlowego w Warszawie oraz Banku Polska Kasa Opieki S.A. Był także współautorem prac syntetycznych Historia gospodarcza Polski XIX i XX w., Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, a przede wszystkim czterotomowej Gospodarki Polski międzywojennej 1918–1939. Jako współautor wydał też fundamentalną Kronikę lat wojny i okupacji Ludwika Landaua. Wiele ze wspominanych wydawnictw powstało we współpracy z Jerzym Tomaszewskim – naukowcy tworzyli niezwykle zgrany duet twórczy. Wspominam tylko niewielki wycinek olbrzymiego dorobku naukowego Profesora – Biblioteka Narodowa odnotowuje w katalogu 67 książek jego autorstwa lub współautorstwa.
Choć życiem zawodowym Profesora była przede wszystkim nauka i dydaktyka, nie uciekał przed uczelnianą działalnością organizacyjną. W latach 1965−1972 kierował Zakładem Najnowszej Historii Gospodarczej Polski w Katedrze Historii Gospodarczej. Od 1975 r. przez trzy lata był prodziekanem ds. nauki na Wydziale Ekonomiczno-Społecznym, a od 1978 do 1981 r. wicedyrektorem uczelnianego Instytutu Ekonomii Politycznej. Krótko, bo niespełna pół roku (X 1966 – II 1967) był dyrektorem Biblioteki Głównej SGPiS. W 1993 r. został powołany na stanowisko przewodniczącego Rady Bibliotecznej Biblioteki Głównej SGH. Funkcję tę sprawował do 2002 r. To tylko niektóre pełnione przez Profesora funkcje.
Spośród nich niewątpliwie najważniejszą było kierowanie Katedrą Historii Gospodarczej i Społecznej. Profesor objął kierownictwo w 1987 r. Był niesamowitym szefem – spokojnym, niewybuchowym, przywiązanym do rytuałów, a takimi były cotygodniowe zebrania zespołu, na których pracownicy katedry przedstawiali postępy swoich prac naukowych. Profesor zawsze drobiazgowo czytał przedkładany materiał, nanosił uwagi i komentarze. Wypowiadał się zawsze ciepło, a po spotkaniu przekazywał autorowi egzemplarz ze swoimi notatkami. Dopiero gdy w zaciszu domowym autor zapoznał się z tymi drobiazgowymi uwagami, mógł zrozumieć, że życzliwość w wypowiedzi Profesora była naprawdę daleko posunięta. W 2001 r. uroczyście świętowano 70. rocznicę urodzin Profesora, wydając tom studiów jemu dedykowanych. Było to pierwsze w dziejach Katedry wydawnictwo o takim charakterze.
Profesor Zbigniew Landau Katedrą Historii Gospodarczej i Społecznej kierował do 2002 r. Pracę na SGH kontynuował przez kolejne cztery lata – wrócił m.in. do prowadzenia zarzuconych kilka lat wcześniej wykładów z historii gospodarczej dla studentów I roku. Pomimo zaawansowanego wieku potrafił porwać słuchaczy wciągającą opowieścią i klarownym wykładem. Pracę w SGH zakończył, wbrew własnej woli, w 2006 r. Jednak nawet nie będąc formalnie związanym z uczelnią, przez lata był częstym gościem Klubu Profesorskiego w budynku „G”. Zawsze chętnie zapraszał do swojego stolika, pytał o naukowe plany, dzielił się uwagami. Uśmiechnięty, czasami inteligentnie i życzliwie zgryźliwy. Nawet w ostatnich latach, już bardzo chory, potrafił zatelefonować z prośbą o przesłanie do lektury tekstu publikacji właśnie przygotowywanej w katedrze.
Pomimo że prof. Landau całe swoje zawodowe życie związał z SGH, swoją wiedzą i doświadczeniem dzielił się także poza nią. Był zatrudniony w Instytucie Finansów przy Ministerstwie Finansów (1974–1978), Powszechnej Kasie Oszczędności (1990–1992), Narodowym Banku Polskim (1990–1992). Przede wszystkim spełniał się jako pracownik naukowy i wykładowca. W tym charakterze pracował w Wyższej Szkole Turystyki i Hotelarstwa (1994–2001), Wyższej Szkole Handlu i Prawa (1998–2001), wreszcie karierę zakończył jako prorektor do spraw nauki w warszawskiej Wyższej Szkole Działalności Gospodarczej (następnie Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie).
Mimo tak bogatego życia zawodowego Zbigniew Landau zawsze znajdował czas na sprawy prywatne. W 1955 r. ożenił się z Ireną Barską, a dwa lata później na świat przyszła ich jedyna córka. Dzisiaj prof. Anna Landau-Czajka kontynuuje rodzinne tradycje badań historycznych. Jednak prawdziwą słabością Profesora była trójka wnucząt. Nikogo nie dziwiło, gdy Profesor bawiąc za granicą, uparcie szukał sklepu z muzycznymi nagraniami. Wiedział, że wnuczce niesamowitą frajdę sprawi rzadka w kraju kaseta zespołu Spice Girls…
Profesora nie ma już wśród nas. Pozostał po nim olbrzymi dorobek naukowy, ale też ciepłe wspomnienia. Wspomnienia, które wywołują uśmiech i wdzięczność…
