Rozmowy przy drugiej kawie: PKA a uczelnie – procedura akredytacyjna

Celem webinarium było zaprezentowanie społeczności SGH głównych zasad funkcjonowania Polskiej Komisji Akredytacyjnej, w tym z perspektywy ogólnej - czym jest PKA, gdzie można znaleźć informacje o tym, jak wygląda ocena realizowana przez PKA, gdzie są publikowane rezultaty oceny? oraz z perspektywy Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie - jaka jest specyfika naszej uczelni, jak wygląda przygotowywanie się do wizyty oceniającej, jakie są tutaj główne wyzwania?

Powyższy temat był prezentowany przez autora tego sprawozdania z perspektywy wysokopoziomowej oraz przez dyrektora Ośrodka Rozwoju Studiów Ekonomicznych dr Jacka Lewickiego. Rozbudowany głos w dyskusji zabrała przedstawicielka Samorządu Studentów SGH mgr Aleksandra Pepłowska.

Webinarium rozpoczęło się od powitania gości przez prorektora ds. dydaktyki i studentów dr. hab.  Krzysztofa Kozłowskiego, prof. SGH, który podkreślił złożoność procesu akredytacyjnego. Wskazał, że pomyślne uzyskanie akredytacji jest wynikiem współpracy całej społeczności akademickiej.

Następnie Jakub Brdulak przedstawił główne logiki związane z funkcjonowaniem Polskiej Komisji Akredytacyjnej.

PKA jest polską krajową agencją zapewniającą jakość powstałą 20 lat w ramach Procesu Bolońskiego. Celem Procesu Bolońskiego było stworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (ang.: The European Higher Education Area – EHEA). Zakłada się, że cel ten został osiągnięty około 2010 roku. Tym samym obecnie posługujemy się terminem „Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego”, choć procesy w ramach EHEA są kontynuacją procesów zapoczątkowanych w Procesie Bolońskim.

Można przyjąć, że EHEA opiera się na trzech głównych obszarach reprezentowanych przez grupy robocze – zespoły delegatów krajów należących do EHEA: Ramy Kwalifikacji (Grupa A), Konwencja Lizbońska (Grupa B) oraz właśnie Zapewnianie Jakości (Grupa C). W ramach obszaru zapewniania jakości zostały stworzone narodowe agencje zapewniające jakość w szkolnictwie wyższym. Różne kraje budują ten system w różny sposób, ale wspólnym mianownikiem jest dążenie poszczególnych krajów do rejestracji agencji zapewniających jakość w Europejskim Rejestrze Agencji Zapewniających Jakość (ang.: The European Quality Assurance Register for Higher Education – EQAR). PKA jest zarejestrowana w tym rejestrze, co oznacza m.in. konieczność stosowania europejskich standardów i wskazówek dla zapewnienia jakości w EHEA (ang.: The Standards and guidelines for quality assurance in the European Higher Education Area - ESG). Standardy i wskazówki są dostępne na stronie organizacji ENQA (the European Network for Quality Assurance in Higher Education), która prowadzi ewaluacje narodowych agencji zapewniających jakość właśnie pod kątem stosowania ESG.

Aktualne ESG można pobrać tutaj.

Polska Komisja Akredytacyjna jest zobowiązana do poddawania się takim ewaluacjom, które są w dużym stopniu analogiczne do ocen PKA realizowanych na uczelniach, a więc PKA musi przygotować raport samooceny, który następnie eksperci ENQA poddają pod weryfikację. Ostatnia taka ocena PKA miała miejsce w 2018 roku. Materiały z tej oceny są dostępne na stronach PKA pod niniejszym adresem.

Głównym wyzwaniem związanym z konstrukcją PKA, jest jej geneza i intencja powstania. Powstała ona jako agencja zapewniająca jakość, której celem było wspieranie krajowych uczelni w doskonaleniu swoich programów studiów, tak aby dysponowały one mechanizmami umożliwiającymi ich rozpoznawanie w całym Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego. Pierwotnym celem agencji zapewniających jakość było doradzanie krajowym uczelniom, jak mają budować i rozwijać swoją politykę kształcenia, aby ich rezultaty kształcenia – dyplomy – mogły być uznawane przez inne kraje należące do Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. O takim charakterze działalności narodowych agencji zapewniających jakość świadczy chociażby ich struktura, gdzie prace oceniające prowadzą pracownicy naukowo-dydaktyczni wraz z ekspertami reprezentującymi otoczenie społeczno-gospodarcze oraz ekspertami studenckimi. Są oni wspierani przez sekretarzy zespołów oceniających, którzy czasem są pracownikami Biura PKA, ale też duża ich część jest spoza PKA. Jednocześnie, uczelnie postrzegają PKA jako instytucję nadzoru nad szkolnictwem wyższym – a więc jako kontrolera. Z tym, że w sektorze publicznym kontrola nie jest realizowana przez instytucje eksperckie, tylko instytucje do spraw kontroli, a więc pracownicy jednostek kontrolujących (np. NIK, KNF, UOKiK) mają określone prawa i obowiązki, dzięki którym nie występuje ryzyko konfliktu interesów, czy też są oni chronieni w sytuacjach spornych.

Narodowe agencje zapewniające jakość oparte są na ekspertach, którzy, jak sama nazwa wskazuje, posiadają wiedzę ekspercką – a więc np. wiedza ekspertów nie musi obejmować kwestii prawnych i rolą eksperta nie jest kontrolowanie legalności podmiotu, który ocenia. To wyzwanie nie dotyczy tylko PKA, ale też innych narodowych agencji zapewniających jakość. Nie zmienia to faktu, że istotą działalności PKA jest ocenianie kierunków (programów studiów), a wyniki tych ocen mogą być, i przeważnie są, podstawą do podejmowanych decyzji przez ministra edukacji i nauki. Dział VI, Rozdział 1 Ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce szczegółowo opisuje działalność PKA z perspektywy jednostki sektora finansów publicznych.

PKA jest komisją wpisaną do EQAR-u, stąd też warto znać relacje pomiędzy kryteriami PKA a standardami ESG. Relacje tę znajdziemy w materiałach z oceny PKA zrealizowanej przez ENQA (patrz poniższa tabela).

Tabela 1. Relacja pomiędzy kryteriami PKA a ESG

Źródło: PKA, Substantive Change Report, 2019; https://pka.edu.pl/wp-content/uploads/2019/07/2019-06-A67_Application_d…, s. 43–48 (dostęp: 2022.10.15).

Powyższe kryteria PKA są również wskazane w Rozporządzeniu MNiSW z dnia 12 września 2018 r. w sprawie kryteriów oceny programowej. Jednocześnie, ich uszczegółowienie należy do PKA i jest zawarte w jej statucie.

Załącznik nr 2 do statutu prezentuje szczegółowe kryteria dokonywania oceny programowej dla profilu ogólnoakademickiego i profilu praktycznego. Tym samym, zespoły oceniające PKA powinny realizować ewaluacje obejmującą bezpośrednio zapisy w statucie. Z tym, że PKA doprecyzowuje kryteria i standardy jakości kształcenia za pomocą wskaźników. Wskaźniki można znaleźć tutaj. Na podstawie wskaźników są zbudowane karty spełnienia standardów jakości kształcenia dostępne tutaj dla zespołów oceniających.

Uczelnia przygotowująca się do wizyty powinna zapoznać się z ww. informacjami dostępnymi na stronach PKA, tak aby być w raporcie samooceny odnieść się do tych wskaźników. Ich szczegółowość oraz pewna nieprecyzyjność, co jest naturalne dla obszarów jakościowych, do których należy kształcenie wyższe, też jest pewnym wyzwaniem zarówno dla uczelni, jak i dla zespołów oceniających. Dobrą praktyką w tym obszarze jest konstrukcja ESG, gdzie każdy standard wyjaśniony jest za pomocą szerszego opisu, gdzie tłumaczona jest intencja danego standardu. W przypadku wskaźników PKA nie ma takich opracowań.

Rezultaty działań zespołów oceniających oraz decyzji podejmowanych przez Prezydium PKA są dostępne publicznie w bazie ocen PKA.

Każdy może zapoznać się z raportem oceniającym, stanowiskiem uczelni oraz uchwałą Prezydium. Istotne jest to, że akredytację nadaje Prezydium PKA, a nie zespół oceniający, stąd też zespół oceniający nie odpowiada za ostateczną ocenę uczelni.

Powyższa prezentacja dotyczy oceny programowej, jednakże PKA powinna dokonywać również oceny kompleksowej, o czym mówi Art. 243.1. Ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Przepisy przejściowe stanowiły, że ocena kompleksowa powinna być prowadzona do 2 lat po wejściu w życie ww. ustawy. Pomimo tego obecnie (27 października 2022 r.) PKA jej nie realizuje.

Ocena kompleksowa ma charakter instytucjonalny, co oznacza, że oceną nie byłby objęty pojedynczy program studiów (kierunek), tylko cała uczelnia. Tym samym wszystkie programy studiów byłyby nią objęte, co automatycznie powinno prowadzić do zdecydowanie mniejszego obciążenia uczelni i zespołów oceniających. W przypadku uczelni, która realizuje 10 kierunków (programów studiów) wizyta oceniająca byłaby tylko raz np. na osiem lat, a nie dziesięć razy w ciągu sześciu lat. W przypadku SGH, w zeszłym roku akademickim 2021/22 mieliśmy 3 wizyty oceniające PKA dotyczące następujących kierunków: zarządzanie, ekonomiczna analiza prawa oraz metody ilościowe w ekonomii i systemy informacyjne. O tych wyzwaniach mówił dr Jacek Lewicki.

Dr Lewicki przedstawił również szczegółowo proces realizacji oceny: przygotowanie do oceny, samą wizytację zespołu oceniającego PKA oraz etap po wizytacji. W przypadku SGH wyzwaniem jest to, że  mamy duże części wspólne prowadzonych kierunków, a więc rekrutację bez kierunku na 1 rok studiów pierwszego stopnia, czy przedmioty podstawowe (basic) na studiach pierwszego stopnia. Studenci również samodzielnie podejmują decyzję o tym, czy i jakie specjalności na kierunku studiują, nie muszą ich wcześniej deklarować. Duża swoboda wyboru zajęć i przedmioty wspólne dla różnych programów w efekcie prowadzi to do tego, że na danych zajęciach są studenci różnych kierunków, a więc wykładowca koncentruje się na swoich zajęciach i nie musi, a nawet czasem nie może zakładać, że realizuje te zajęcia w ramach określonego kierunku. Taka struktura zajęć jest korzystna dla studentów – bo ostatecznie oni biorą odpowiedzialność za kierunek, który realizują i mogą elastycznie kształtować plan swoich zajęć, ale jest wyzwaniem w momencie dostarczania analiz dla PKA, która koncentruje się na ocenie danego kierunku. Tak więc, naturalną oceną, która byłaby dopasowana do specyfiki SGH, byłaby właśnie ocena instytucjonalna (kompleksowa), a nie programowa.

Niewątpliwie prezentacja dr. Lewickiego ukazała złożoność sprawozdawczą na rzecz PKA. Większość tych wyzwań ORSE bierze na siebie, m.in. pozyskując i integrując dane z Dziekanatów, Centrum Programów Międzynarodowych, Biblioteki, Centrum Technologii i Infrastruktury, Rad Kierunków, jednostek pionu Kanclerza, tak aby wykładowcy nie musieli przeznaczać swego czasu na poznawanie tego systemu. Warto mieć jednak na uwadze, że ocena obejmuje około 140 wskaźników, a więc jest bardzo pogłębiona. W ramach wizyty oceniającej zespoły PKA spotykają się m.in. właśnie z wykładowcami, reprezentantami otoczenia społeczno-gospodarczego, studentami czy osobami bezpośrednio odpowiedzialnymi za dany kierunek. Tym samym ważne jest zaangażowanie wszystkich tych interesariuszy danego kierunku w proces oceny i świadomość, w jakim procesie uczestniczą. W szczególności, że w przypadku pozytywnych ocen bez zaleceń wizyta oceniająca zespołu PKA jest realizowana raz na sześć lat, a sama wizyta trwa około 1,5 dnia. Tak więc, relatywnie rzadko wykładowcy i inni interesariusze mają możliwość spotkania się z zespołem oceniającym PKA. Ważnym elementem wizyty oceniającej jest hospitacja zajęć oraz przegląd prac dyplomowych i etapowych. Wykładowcy mogą być proszeni o wyjaśnienie, w jaki sposób wystawiają oceny studentom i na jakiej podstawie uznali, że dany student osiągnął zaplanowane w sylabusie efekty uczenia się.

Prezentacja dr. Lewickiego zakończyła się analizą wartości dodanej dla uczelni wynikającej z oceny PKA z perspektywy SGH. Zespoły oceniające na pewno zwracają uwagę na kwestie, które wynikają ze zmian prawnych – dynamika zmian prawnych, brak czasem wyraźnych interpretacji danych przepisów, np. jak liczyć tzw. godziny kontaktowe, może skutkować tym, że określony proces na danej uczelni nie jest prowadzony zgodnie z oczekiwaniami PKA czy ministerstwa. Stąd też zespoły oceniające PKA, które dysponują wiedzą ekspercką pozyskaną z różnych uczelni, stanowią cenne źródło wiedzy w tym obszarze. Jednocześnie jako SGH mamy swoją specyfikę realizacji studiów. Dla nas jest to naturalne, lecz zespoły oceniające PKA pozwalają nam identyfikować i nazywać dobre praktyki. Generalnie nasza struktura studiów dobrze się wpisuje w trendy europejskie i światowe, które wskazują na istotność zwiększania elastyczności programów studiów dla studentów oraz upodmiotawiania studentów w kształceniu, np. koncepcja ang.: Student-Centered Learning. Te wartości są fundamentem struktury studiowania w SGH, co oczywiście prowadzi do pewnych napięć w kontekście formalnym, bo struktura wymyka się typowym logikom opartym np. na wydziale jako „właścicielu” programu studiów, ale zwiększają konkurencyjność naszego kształcenia na europejskimi i szerzej globalnej mapie szkolnictwa wyższego.

Część prezentacyjną szeroko skomentowała mgr Aleksandra Popławska – absolwentka SGH, ekspertka ds. studenckich PKA. Głos ten był niezwykle istotny, ponieważ przedstawiał spojrzenie studenckie na cały proces oceny realizowany przez PKA. Popławska wskazała, że dzięki udziałowi ekspertów studenckich w procesie ewaluacji studenci mogą i powinni oddziaływać na programy studiów. Eksperci studenccy tworzą dobrze zorganizowaną sieć wymiany doświadczeń z wizyt oceniających, dzięki czemu mogą wychodzić na konkretne rekomendacje dla ocenianych uczelni np. w zakresie wsparcia studentów czy instytucjonalnych rozwiązań dotyczących oceny zajęć. Eksperci studenccy zwracają również uwagę na takie wartości akademickie, jak zaangażowanie przedstawicieli organów samorządu  studenckiego. Ekspertami studenckimi są studenci, którzy przeważnie mają doświadczenie w działalności samorządowej np. w roli przewodniczących samorządów bądź rzeczników praw studenta, a procedura oceny programów studiów zakłada spotkanie eksperta studenckiego ze studentami kierunku oraz przedstawicielami samorządu studenckiego danej uczelni, stąd też działalność samorządowa jest poddana pogłębionej analizie. Jest to duża wartość procedury oceniającej, ponieważ dzięki temu eksperci studenccy wzmacniają podmiotowość studentów w procesie kształcenia oraz formułują rekomendację prowadzące do większego zaangażowania studentów w studiowanie. A zaangażowanie studentów i wykładowców jest kluczowe dla dobrze funkcjonującego procesu uczenia się.

Dyskusja objęła takie kwestie, jak współpraca ORSE i pełnomocnika rektora ds. uczelnianego systemu zarządzania jakością ze społeczności akademicką SGH. Tutaj konkluzją było zadeklarowanie pełnej współpracy ze strony ORSE i pełnomocnika oraz ponowienie prośby do społeczności SGH o świadomość złożoności procesów ewaluacyjnych. Tematem dyskusji była również rola Centrum Nauki Języków Obcych w ocenie kierunków – ponownie bardziej naturalnym rozwiązaniem w tym obszarze byłaby ocena kompleksowa, a nie programowa, ponieważ CNJO nie jest bezpośrednio związane z danym kierunkiem. Jednakże pewnym wyznacznikiem prawnym kształcenia językowego na każdej uczelni są zapisy w Rozporządzeniu MNiSW z dnia 14 listopada 2018 r. w sprawie charakterystyk drugiego stopnia efektów uczenia się dla kwalifikacji na poziomach 6-8 Polskiej Ramy Kwalifikacji. Zgodnie z tym rozporządzeniem absolwent studiów I stopnia (licencjackich) powinien posługiwać się językiem obcym na poziomie B2 Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego, a absolwent studiów II stopnia (magisterskich) na poziomie B2+ oraz dodatkowo posługiwać się specjalistyczną terminologią. Tak więc lektorzy tak powinni planować i prowadzić zajęcia, aby móc uzasadnić, że absolwent studiów licencjackich zna jeden język obcy na poziomie co najmniej B2, a studiów magisterskich B2+.

Kwestie związane z akredytacjami będą kontynuowane na kolejnych webinariach. Zamierzamy zestawić logikę PKA z akredytacjami międzynarodowymi, takimi jak EQUIS i AACSB.

Zapraszamy Państwa na kolejne webinarium planowane na 24 listopada 2022 r. Link do niego dostępny jest tutaj – należy jedynie na niego kliknąć i ewentualnie poczekać na zgodę na dołączenie się na spotkanie (jeśli jesteśmy spoza SGH).