Wolnomularz

07.11.2022

Kurt Henryk (Heinrich) Hendrikson – ekonomista o szerokich zainteresowaniach społecznych

Wybitny znawca skarbowości, prof. Tadeusz Grodyński (1888–1958), 16 kwietnia 1937 r. wystosował pismo do władz SGH, w którym wyjaśniał potrzebę zatrudnienia asystenta mającego służyć mu pomocą w seminarium. Pisał¹: „Nawał zajęć związanych ze sprawowanym przeze mnie urzędem podsekretarza stanu [wiceministra w Ministerstwie Skarbu] i funkcjami profesora zwyczajnego Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego [Uniwersytetu Warszawskiego, który w tym czasie miał takiego patrona] nie pozwolił mi w r. 1936/37 i nie pozwoli w r. 1937/38 na prowadzenie seminarium dyplomowego w Szk.Gł.H. Mimo to jednak cały szereg studentów wykańcza dopiero obecnie swe prace dyplomowe, wzgl. magisterskie z okresów dawniejszych, w których prowadziłem seminarium. Równocześnie biblioteka seminarium [takie biblioteki istniały przy katedrach, uzupełniając zasoby Biblioteki Głównej SGH] wymaga należytej obsługi. W tych warunkach zachodzi potrzeba ustanowienia asystenta dla prawa skarbowego. Najodpowiedniejszym kandydatem na to stanowisko jest, moim zdaniem, mgr Kurt Hendrikson, który kończy obecnie egzamin doktorski w Szk.Gł.H. Kurt Hendrikson jest jednym z najwybitniejszych absolwentów Studium Skarbowego, wykazuje znakomite uzdolnienie do pracy naukowej, której zamierza się w dalszym ciągu w Szk.Gł.H. poświęcić. Równocześnie jego praca referendarza w Ministerstwie Skarbu daje nam odpowiednie nastawienie praktyczne. Wobec tego wnoszę o mianowanie mgr. Kurta Hendriksona asystentem prawa skarbowego w Szk.Gł.H. w r. ak. 1937/38”², co też nastąpiło i trwało do 1939 r.³

Kurt Henryk Hendrikson (urodzony 5 listopada 1913 r. w Puchowiczach na Mińszczyźnie) po wybuchu rewolucji bolszewickiej znalazł się w trudnej sytuacji materialnej. Jego ojciec utracił gospodarstwo rolne, ale on sam zdołał dotrzeć do Polski i ukończyć Państwowe Gimnazjum Humanistyczne im. Króla Zygmunta Augusta w Wilnie. Uzyskał też polskie obywatelstwo. Początkowo, kandydując na studia w WSH, deklarował niemiecki jako język ojczysty i wyznanie ewangelicko-augsburskie, ale po kilku latach, gdy ubiegał się o możliwość robienia doktoratu, za język ojczysty uznał polski⁴. W roku 1934, mając 21 lat, ukończył SGH i rok później uzyskał tytuł magistra nauk ekonomicznych na podstawie pracy porównawczej o finansowych aspektach walki z bezrobociem w Polsce i Niemczech⁵. Wykorzystał zatem doskonale swoją dwujęzyczność. W roku 1937, zgodnie z tym, co pisał o nim Tadeusz Grodyński, obronił pracę doktorską o finansach Włoch faszystowskich⁶. Tuż przed wojną, w 1939 r., wydał rozprawę o polskiej polityce komunikacyjnej. Być może miała to być jego praca habilitacyjna⁷. Pracował też cały czas na stanowisku referenta w Ministerstwie Skarbu⁸, łącząc pracę naukową z praktyką działania administracji skarbowej.

Wszystkie opracowania Hendriksona miały charakter wybitnie opisowy, zrozumiały i interesujący, ale głównie dla znawców poruszanych zagadnień. Na tym tle wyróżnia się nieco rozprawa doktorska o Włoszech. Poznał je z bliska dzięki stypendium rządu włoskiego⁹, które umożliwiło mu roczny pobyt na królewskim uniwersytecie w Mediolanie. W pracy pisał o korporacjonizmie i faszyzmie włoskim, stanowiących podstawę ustrojową ówczesnych Włoch rządzonych przez Benito Mussoliniego (1883–1945). Korporacjonizm, czyli harmonijne współdziałanie wszystkich warstw i klas społecznych dla dobra wspólnego (dosłownie: jednego ciała; w języku włoskim corpo znaczy bowiem „ciało”), miał zastąpić komunistyczną walkę klas. To „ciało” zostało ukierunkowane we Włoszech nie na bierną egzystencję czy harmonijną – w założeniu – wegetację, lecz na walkę, co głosił właśnie faszyzm, a także na walkę o postęp w narodzie, dobrobyt, ziemię i władzę. Połączenie korporacjonizmu i faszyzmu, któremu służyło ścisłe podporządkowanie jednostki państwu m.in. poprzez upaństwowione związki zawodowe, regulacje cen i płac, stanowiło – według Hendriksona – syntezę równości i wolności, socjalizmu i liberalizmu, czyli praktyczną realizację idei braterstwa. Najciekawszy był wniosek ogólny autora rozprawy. Uznał on, że włoski faszyzm i zliberalizowany radziecki komunizm mogą bardzo się upodobnić i upowszechnić jako ustroje światowe uwzględniające jednak potrzeby i doświadczenia różnych narodów, a zatem nastąpi konwergencja ustrojowa na globalną skalę¹⁰.

Wybuchła II wojna światowa, a 26-letni Kurt Henryk Hendrikson, który rok wcześniej ożenił się z Elisabeth Rammul, gdy tylko ta ukończyła studiach medyczne, stał się Kurtem Heinrichem Hendriksonem. Światowy konflikt nie przerwał kariery uczonego. W roku 1943 Hendrikson habilitował się na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie. Został prywatnym docentem w Hamburgu¹¹. Tytuł prywatnego docenta oznaczał niezależnego uczonego posiadającego duży zakres praw akademickich, mogącego współpracować z różnymi ośrodkami akademickimi (np. w ramach umów na prace zlecone – wykłady, egzaminy, publikacje), ale bez etatu. Prywatni docenci występowali w Niemczech i Polsce do 1939 r., w odróżnieniu od uczelni państw anglosaskich, które nadawały tylko stopień doktora¹².

W latach sześćdziesiątych Hendrikson pełnił funkcję doradcy rządu federalnego, a później eksperta Banku Światowego w krajach rozwijających się, zajmując się planowaniem gospodarczym. Założył też własną firmę konsultingową Hendrikson Assoziierte GmbH. Pod koniec lat siedemdziesiątych wycofał się z dotychczasowej działalności, co doskonale odzwierciedlają jego publikacje. Do tego momentu publikował prace na tematy ekonomiczne, głównie dotyczące zarządzania, ekonomiki i finansów przedsiębiorstw¹³. Jednak po zasadniczym zwrocie, jakiego wtedy dokonał, zaczęły się ukazywać jego prace poświęcone socjologii i psychologii społecznej¹⁴, kulturze życia codziennego, filozofii i duchowości¹⁵, w których na pewno wykorzystywał posiadaną wiedzę i doświadczenie, ale tylko do pewnego stopnia¹⁶. Zdobył się zatem na krok, którego podjęcie rozważa wielu autentycznych, a nie tylko formalnych ekonomistów, ale mało który z nich ma odwagę odejść od zajmowania się ścisłą ekonomią na rzecz szerokiego spektrum nauk społecznych i humanistycznych.

W przypadku Hendriksona na pewno dużo znaczyła przynależność do wolnomularstwa. W jego strukturach doszedł do stopnia wielkiego komandora Najwyższej Rady Niemieckiej. Pisał o wolnomularskiej sztuce życia, obejmującej różne aspekty życia indywidualnego i społecznego w ujęciach filozoficznym, socjologicznym i politologicznym¹⁷. W roku 1982, tuż po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce, ukazała się jego recenzja książki Ludwika Hassa pt. Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze sto lat wolnomularstwa w Warszawie 1721–1821, wydanej dwa lata wcześniej przez Państwowy Instytut Wydawniczy. I znów Hendriksonowi przydała się dwujęzyczność, tym bardziej że dzieło Hassa to obszerna, znakomicie udokumentowana monografia licząca prawie 700 stron. W zakończeniu artykułu Hendrikson zastanawiał się, czy w warunkach systemu komunistycznego panującego w Polsce mogłaby powstać (podobnie jak np. na Kubie – sic!), a właściwie odtworzyć się, masoneria. Zauważył, że sytuacja polityczna zmieniła się, gdyż „Solidarność” stała się trzecią siłą obok rządzącej partii i Kościoła, a wielu księży, biskupów oraz kardynał Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II (1920–2005), utrzymywało kontakty z pewnymi osobami, niekoniecznie katolikami, ale za to przekonanymi, że istnieją inne wartości niż tylko materialne¹⁸.

dr PAWEŁ TANEWSKI, starszy kustosz dyplomowany, Biblioteka SGH