Czas na dyplomację naukową

Geneza dyplomacji naukowej sięga lat pięćdziesiątych XX wieku i zaangażowania naukowców w działania na rzecz pokoju w zimnowojennym świecie.

DYPLOMACJA NAUKOWA AVANT LA LETTRE

Emblematycznym już przykładem stał się pacyfistyczny ruch naukowców Pugwash, zawdzięczający swoją nazwę miejscowości Pugwash (w kanadyjskiej prowincji Nowa Szkocja, w hrabstwie Cumberland), w której spotkało się 22 naukowców: 7 ze Stanów Zjednoczonych, po 3 ze Związku Radzieckiego i Japonii, po 2 z Kanady i Wielkiej Brytanii oraz po 1 z Australii, Austrii, Chin, Francji i Polski. Pracami kierował Józef Rotblat – polski fizyk żydowskiego pochodzenia, radiobiolog, współtwórca pierwszej bomby atomowej. Wraz z Bertrandem Russellem, angielskim filozofem i logikiem, jest uważany za założyciela ruchu Pugwash na rzecz rozbrojenia nuklearnego. Ruch połączył przedstawicieli świata nauki, m.in. z Europy podzielonej „żelazną kurtyną”. Osiągnięcia te zostały uhonorowane Pokojową Nagrodą Nobla, przyznaną w 1995 r. (po połowie) Rotblatowi i ruchowi Pugwash. Moment był symboliczny, gdyż przypadł w 50. rocznicę zagłady Hiroszimy oraz na czas wznowienia prób z bronią atomową przez Francję. Rotblat apelował o solidarność naukowców w działaniach przeciwko rozwijaniu badań naukowych mogących skutkować powstaniem nowych rodzajów broni. Stał na stanowisku, że wyniki naukowe przede wszystkim nie powinny szkodzić ludziom i być wykorzystywane przeciwko nim.

Mottem, którym kierował się Rotblat, było zdanie Bertranda Russella: „Pamiętajcie o swoim człowieczeństwie i zapomnijcie o całej reszcie”.

WSPÓŁCZESNA DYPLOMACJA NAUKOWA

Dyplomacja naukowa wyodrębniła się z dyplomacji publicznej, a jej rozwój przypadł na początek XXI wieku. Globalne problemy i wyzwania wymagają wspólnych rozwiązań, a współpraca naukowa – w ramach regionalnych czy międzynarodowych sieci – daje takie możliwości.

W styczniu 2010 r. Królewskie Towarzystwo w Londynie (The Royal Society), brytyjskie towarzystwo naukowe pełniące funkcję brytyjskiej akademii nauk, i Amerykańskie Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Nauki (American Association for the Advancement of Science) przyjęły, że pojęcie dyplomacji naukowej obejmuje trzy typy działalności. Są to: 1) nauka w dyplomacji (Science in Diplomacy), rozumiana jako dostarczanie przez naukę rad i argumentów dla założeń i celów polityki zagranicznej; 2) dyplomacja dla nauki (Diplomacy for Science), gdzie dyplomacja ułatwia międzynarodową współpracę naukową; oraz 3) nauka dla dyplomacji (Science for Diplomacy), gdzie współpraca naukowa ułatwia i tworzy nowe podstawy stosunków międzynarodowych.

W roku 2017 doradcy naukowi ministrów spraw zagranicznych Stanów Zjednoczonych, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii i Japonii zgodzili się co do tego, że dyplomacja naukowa to działania prowadzone na różnych poziomach – na poziomie państwa, pomiędzy państwami oraz na forum międzynarodowym – w celu zaspokojenia globalnych potrzeb i wyzwań.

CHEMIA NA RZECZ POKOJU

Warto wskazać, że praktyczne działania w ramach dyplomacji naukowej są współcześnie prowadzone przez wybitnych aktywistów i naukowców. Bardzo dobrym przykładem takiej aktywności są działania amerykańskiej profesor chemii, popularyzatorki nauki, szefowej Instytutu Edukacji Naukowej i Komunikacji Naukowej w Columbia College Chicago – Zafry Lerman. Rozwijała ona kreatywne metody w edukacji, łącząc naukę z dramą, muzyką, tańcem. W latach 1986–2010 przewodniczyła Podkomisji ds. Wolności Naukowej i Praw Człowieka Amerykańskiego Towarzystwa Chemicznego (ACS). Obecnie stoi na czele założonej przez siebie Fundacji „Konferencji Maltańskich”. Pomysł na zainicjowanie takich działań pojawił się po zamachu terrorystycznym 11 września 2001 r., kiedy podkomisja ACS skierowała uwagę na region Środkowego Wschodu. Profesor Lerman zaproponowała organizację cyklicznych konferencji, których celem – dzięki rozpoczęciu współpracy naukowej – miało być zmniejszenie napięć w regionie. W konferencjach, które odbywają się w różnych lokalizacjach, biorą udział naukowcy z: Bahrajnu, Egiptu, Iranu, Iraku, Jordanii, Kuwejtu, Libanu, Libii, Autonomii Palestyńskiej, Kataru, Arabii Saudyjskiej, Syrii, Turcji, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Stanów Zjednoczonych i Izraela. Tym, co przyciąga naukowców z tak wielu państw na kilkudniowe zjazdy, jest możliwość bezpośredniego spotkania najlepszych naukowców – laureatów Nagrody Nobla. To ich nazwiska nadały renomę temu wydarzeniu. Wybuch drugiej intifady zagroził organizacji pierwszej konferencji na Malcie, planowanej na 2003 r. Wielu naukowców wahało się, czy w niej uczestniczyć, z obawy na negatywne reakcje, jakich spodziewali się w swoich ojczystych krajach, gdyby pojawili się na konferencji z udziałem Izraelczyków. Wtedy to właśnie prof. Lerman dała pomysł, by zaprosić noblistów. To ich nazwiska sprawiły, że rządy pozwoliły naukowcom na uczestnictwo w wydarzeniu. Malta została wybrana ze względów bezpieczeństwa, ponieważ dotarcie tam z większości krajów Bliskiego Wschodu wymaga co najmniej dwóch lotów (zwykle z przesiadką w Europie). Od tego czasu konferencje odbyły się już m.in. w Stambule, Ammanie, Paryżu czy Maroku.

W Unii Europejskiej w 2016 r. Komisja Europejska opublikowała dokument Open Innovation, Open Science, Open to the World, w którym przedstawiła szeroką perspektywę dotyczącą europejskiej dyplomacji naukowej. Została ona zdefiniowana jako „(…) wykorzystanie nauki do zapobiegania konfliktom i kryzysom, budowania polityki i poprawy stosunków międzynarodowych w obszarach konfliktów, w których uniwersalny język nauki może tworzyć nowe kanały komunikacji i budować zaufanie (…)”.

Konferencja stanowi forum przedstawiania pomysłów, a także wypracowania strategii dotyczących tematów wymagających współpracy regionalnej (np. w zakresie jakości wody, bezpieczeństwa chemicznego, alternatywnych źródeł oraz kwestii komunikacji i promocji nauki). Bezpośrednie spotkania dają możliwość bliższego poznania, rozpoczęcia współpracy i budowy globalnych sieci. Zdarza się, że dla niektórych uczestników spotkanie z izraelskimi naukowcami stanowi w ogóle pierwszy kontakt w życiu z Izraelczykami. Służy to przełamywaniu stereotypów kulturowych i politycznych.
Wspólny język nauki i współpraca na tej płaszczyźnie okazały się optymalną strategią budowania porozumienia. Parlament Europejski uhonorował dokonania prof. Lerman, przyznając jej Nagrodę Sacharova w 2016 r. Profesor przedstawiła swoje działania również w Polsce (w 2018 r.) – podczas wykładu „Dyplomacja naukowa dla pokoju na Bliskim Wschodzie – wyzwania i sposobności”, wygłoszonego w czasie konferencji na temat dyplomacji naukowej w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN.

DYPLOMACJA NAUKOWA W UNII EUROPEJSKIEJ

W roku 2016 Komisja Europejska opublikowała dokument Open Innovation, Open Science, Open to the World, w którym przedstawiła szeroką perspektywę dotyczącą europejskiej dyplomacji naukowej. Została ona zdefiniowana jako „(…) wykorzystanie nauki do zapobiegania konfliktom i kryzysom, budowania polityki i poprawy stosunków międzynarodowych w obszarach konfliktów, w których uniwersalny język nauki może tworzyć nowe kanały komunikacji i budować zaufanie”. Można ją uznać za część dyplomacji publicznej. Globalne problemy – takie jak zmiany klimatyczne, szybkie zmiany technologiczne, konflikty oparte na wartościach kulturowych, wzrost nastrojów populistycznych – wymagają podjęcia wspólnych i wielopłaszczyznowych działań. Ułatwia to budowana Europejska Przestrzeń Badawcza (European Research Area – ERA).

Pomysł powołania ERA to czas Szczytu Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000 r. Pełna koncepcja została przedstawiona w 2007 r. w Zielonej Księdze – Europejska Przestrzeń Badawcza: Nowe Perspektywy. Zostały w niej opisane warunki konieczne do realizacji ERA: przepływ wiedzy i wykwalifikowanej kadry naukowo-badawczej, skoordynowane programy badań wraz z precyzyjnie określonymi celami naukowo-badawczymi, nowoczesna infrastruktura badawczo-naukowa, a także otwartość na międzynarodowy rynek badań i innowacji. Wdrażanie Europejskiej Przestrzeni Badawczej odbywa się zgodnie z kierunkami opisanymi w dokumencie ERA Roadmap 2015–2020 wraz z narodowymi planami działania, obejmującymi cele oraz planowane inicjatywy w obrębie sześciu obszarów priorytetowych dla Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Są to:
1) zwiększenie skuteczności krajowych systemów badawczych;
2a) optymalizacja współpracy i konkurencji transnarodowej;
2b) infrastruktury badawcze;
3) otwarty rynek pracy dla badaczy;
4) równość płci i uwzględnianie aspektu płci w dziedzinie badań;
5) optymalny przepływ wiedzy naukowej, dostęp do niej i jej transfer;
6) współpraca międzynarodowa.

Budowanie ERA zaowocowało już m.in.:

• opracowaniem ponad 50 Europejskich Infrastruktur Badawczych (European Research Infrastructures), z których 37 zostało już wdrożonych (w takich dziedzinach, jak energia, środowisko, zdrowie, innowacje społeczne i kulturalne), mobilizując blisko 20 mld EUR na inwestycje;
• powstaniem i rozwojem sieci EURAXESS, obecnej w 40 krajach europejskich;
• wypracowaniem Europejskiej Karty Naukowca (opisującej prawa i obowiązki, jakim podlegają zarówno naukowcy, jak i instytucje ich zatrudniające oraz organizacje zapewniające finansowanie badań naukowych) oraz Kodeksu Postępowania przy Rekrutacji Pracowników Naukowych, określającego zasady rekrutacji naukowców, których instytucje pracodawcy powinny przestrzegać, zapewniając równe traktowanie pracowników naukowych w Europie;
• wypracowaniem europejskiej Strategii HR dla Naukowców, wspierającej instytucje badawcze i organizacje finansujące badania we wdrażaniu wyżej wymienionych karty i kodeksu;
• powstaniem w 2018 r. Europejskiej Otwartej Chmury Naukowej (European Open Science Cloud – EOSC).

UMIĘDZYNARODOWIENIE NAUKI – EUROPEJSKA ORGANIZACJA BADAŃ JĄDROWYCH CERN

Dyplomacja naukowa wspiera i pomaga również w umiędzynarodowieniu nauki, poprzez ułatwianie zawierania umów umożliwiających dwustronną i wielostronną współpracę lub tworzenie ponadnarodowych infrastruktur badawczych. Współpraca naukowa może stać się także środkiem ułatwiającym kontakty między krajami, które do tej pory nie były ze sobą związane.

Za przykład może służyć ośrodek naukowo-badawczy Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN, położony na granicy Szwajcarii i Francji. Aktualnie do organizacji należą 23 państwa. Pracuje w niej 2600 stałych pracowników oraz około 8000 naukowców i inżynierów z ponad 500 instytucji naukowych z całego świata. Najważniejszym narzędziem ich pracy jest największy na świecie akcelerator cząstek – Wielki Zderzacz Hadronów. Technologie opracowane na potrzeby CERN znajdują wiele zastosowań, m.in. w: elektronice i systemach komunikacji (sieć www), technikach obrazowania używanych w medycynie, a także inżynierii lądowej, geologii i archeologii, obserwowaniu w czasie rzeczywistym reakcji chemicznych, neutralizacji odpadów nuklearnych źródłami wysokoenergetycznych protonów. W latach 1964–1991 Polska jako jedyny kraj bloku wschodniego miała w CERN oficjalny status państwa obserwatora, a pełnoprawne członkostwo uzyskała w 1991 r. Warto przypomnieć, że w latach 2013–
–2015 przewodniczącą Rady CERN była prof. Agnieszka Zalewska z Instytutu Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie. Była ona zarówno pierwszym badaczem z Europy Środkowo-Wschodniej, jak i pierwszą kobietą na tym stanowisku.

PODSUMOWANIE

1. Dyplomacja naukowa stanowi optymalną formę komunikacji środowiska naukowców z otoczeniem w kraju i regionie, a także na płaszczyźnie międzynarodowej.
2. Dyplomacja naukowa stanowi część dyplomacji publicznej, realizowanej z zastosowaniem technik i narzędzi cyfrowych oraz z wykorzystaniem sieci międzynarodowych.
3. Skuteczność działań w ramach dyplomacji naukowej zależy od przemyślanych, spójnych, długofalowych i konsekwentnie wdrażanych strategii.
4. Dyplomacja naukowa wymaga współdziałania; nauka jest czymś, co łączy, a nie dzieli.
    

dr hab. Małgorzata Molęda-Zdziech, prof. SGH
Kieruje Katedrą Studiów Politycznych w SGH.  Od listopada 2017 r. do marca 2020 r. kierowała Biurem Promocji Nauki PolSCA PAN w Brukseli. Jest pełnomocnikiem rektora ds. współpracy z UE. Zainteresowania naukowe dotyczą zagadnień lobbingu, dyplomacji naukowej oraz komunikowania i mediów.

Artykuł jest częścią wydanie specjalne Gazety SGH (364) Insight 2021.