W dniu 12 maja br. odbyło się online seminarium Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich, poświęcone standardom i dobrym praktykom w otwartej nauce.
Organizatorem spotkania był Uniwersytet Łódzki. Już samo podjęcie dyskusji na ten temat przez tak szacowną instytucję jak KRASP świadczy o znaczeniu otwartości dla funkcjonowania współczesnej nauki, co podkreślili na wstępie spotkania przewodniczący KRASP, prof. dr hab. inż. Arkadiusz Mężyk, a także minister nauki i szkolnictwa wyższego Wojciech Murdzek. Głównym celem seminarium było rozpoczęcie w Polsce debaty dotyczącej stworzenia wspólnych standardów otwartej nauki, czyli otwartego dostępu do publikacji naukowych oraz otwartych danych, a także przeniesienie na polski grunt dobrych praktyk, które już funkcjonują za granicą.
OD TEORII...
Seminarium zostało podzielone na trzy części. Do pierwszej zostali zaproszeni goście zagraniczni: Johan Rooryck, Executive Director cOAlition S, oraz Kostas Glinos, szef Jednostki ds. Open Access w Komisji Europejskiej. Pierwszy z gości zaprezentował założenia Planu S, drugi zaś opowiedział o polityce open access (OA) w Unii Europejskiej. Jednym z elementów wartych szczególnej uwagi była kwestia publikacji wyników badań finansowanych ze środków publicznych w tzw. czasopismach hybrydowych. Są to czasopisma, w których podstawową wersją jest wersja komercyjna, wymagająca subskrypcji lub opłacenia dostępu do pojedynczych artykułów przez czytelników, z kolei za otwarcie dostępu do swoich artykułów to autorzy są zobligowani płacić wydawnictwu publikującemu dane czasopismo. Zgodnie z nowymi regulacjami od 2021 r. opłaty tego rodzaju nie będą kosztami kwalifikowanymi w projektach, np. NCN.
W drugiej części wykładu zaproszeni paneliści: prof. Andrzej Jajszczyk (ERC), prof. Zbigniew Błocki (NCN), dr Marek Michalewicz (ICM UW), dr n. med. Radosław Sierpiński (Agencja Badań Medycznych), prof. Paweł Rowiński (PAN) oraz dr Dominik Strapagiel (europejska sieć biobanków BBMRI-ERIC), dyskutowali m.in. o skutkach wprowadzania Planu S w instytucjach finansujących badania oraz o tym, jaki będzie to miało wpływ nie tylko na uczelnie i jednostki badawcze, ale również na poszczególnych naukowców. Podstawowym problemem jest finansowanie formuły OA w czasopismach hybrydowych. Dlatego podjęto dyskusję nad możliwością uruchomienia centralnego programu finansowania publikacji w formule OA w prestiżowych czasopismach. Z jednej bowiem strony badacze oraz jednostki naukowe są oceniani na podstawie publikowania w punktowanych pismach, z drugiej zaś są to właśnie najczęściej czasopisma hybrydowe. Pojawia się więc pewna sprzeczność, która została w wyraźny sposób wyartykułowana i która niewątpliwie wymaga rozwiązania systemowego.
Kolejnym istotnym zagadnieniem, które było omawiane, były dane badawcze oraz plany zarządzania nimi. Wiele uczelni, w tym SGH, pracuje obecnie nad rozwiązaniami organizacyjnymi w zakresie kompleksowego podejścia do tego problemu. Sprawa dotyczy bowiem nie tylko obowiązku otwierania danych (podobnie jak w przypadku publikacji naukowych), ale przede wszystkim całego procesu zarządzania nimi w trakcie realizacji projektów, szczególnie tych wdrażanych ze środków publicznych. Chodzi o sposoby gromadzenia zwłaszcza danych wrażliwych, ich przechowywania oraz – co bardzo ważne – ochrony zarówno przed przypadkowym zniszczeniem, jak i ujawnieniem osobom niepowołanym. Także w tym przypadku do problemu należy podejść w sposób systemowy.
… DO DOBRYCH PRAKTYK
W trzeciej części seminarium przedstawiciele pięciu uczelni: Uniwersytetu Jagiellońskiego, Politechniki Gdańskiej, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu Łódzkiego oraz SGH, dzielili się dobrymi praktykami dotyczącymi polityki otwartości realizowanej w ich jednostkach. Interesujące rozwiązania zostały przyjęte w obu nadmorskich uczelniach.
Przy Bibliotece Politechniki Gdańskiej zostało stworzone Centrum Kompetencji Otwartej Nauki, które udziela bezpośredniego wsparcia badaczom. Są oni zachęcani do deponowania swoich publikacji w otwartym repozytorium politechniki, a pracownicy centrum pomagają im, jeśli pojawiają się kwestie problematyczne, szczególnie np. w zakresie ustalenia polityk licencyjnych czasopism, w których publikują naukowcy, i zezwoleń na udostępnianie w OA.
Otwarta nauka nie jest już idée fixe garstki zapaleńców – to się dzieje naprawdę!
Dodatkowo politechnika przyjęła tzw. jednookienkową obsługę raportowania i udostępniania dorobku. Polega to na połączeniu obowiązkowego systemu raportowania publikacji z jednoczesnym przekazywaniem do repozytorium wprowadzonej do systemu publikacji. Działa to na zasadzie jednego kliknięcia, co zdecydowanie ułatwia naukowcom otwieranie swoich publikacji – wszystkie dane bibliograficzne wprowadzają do systemu tylko raz. Rozwiązanie to wpłynęło bardzo pozytywnie na wzrost liczby publikacji deponowanych w repozytorium.
Z kolei Uniwersytet Gdański zawiązał konsorcjum z kilkoma zagranicznymi uczelniami, nie tylko dzieląc się z nimi dobrymi praktykami odnośnie do publikowania w otwartym dostępie, ale również realizując międzynarodowy grant, którego jedna część jest poświęcona wyłącznie otwartej nauce (ON) i wyzwaniom, jakie się z nią wiążą. Warto też wspomnieć, że UG scentralizował obsługę ON zarówno poprzez stworzenie tematycznej strony www, gdzie są gromadzone wiedza, porady praktyczne oraz aktualności o otwartej nauce, jak i wyznaczenie osób do kontaktu, które na bieżąco wspierają badaczy.
W Szkole Głównej Handlowej w Warszawie politykę otwartości przyjęliśmy już w 2017 r. Najpierw otworzyliśmy repozytorium tekstów naukowych, które nasi badacze powoli wypełniają swoim dorobkiem. Stworzyliśmy również platformę otwartych czasopism dla czasopism wydawanych w SGH. Już dziesięć z nich przeniosło się do tego systemu, który nie tylko pozwala na szerokie i otwarte udostępnianie artykułów (Open Journals System jest bardzo dobrze indeksowany na Google Scholar), ale również umożliwia prowadzenie całego procesu wydawniczego na platformie, co znakomicie ułatwia prace redakcyjne.
Przed nami jednak jeszcze sporo wyzwań, szczególnie w obliczu dynamicznych zmian, jakie dokonują się w obszarze otwartej nauki. Sprawa dotyczy bowiem już nie tylko publikowania w otwartym dostępie, ale również zarządzania danymi badawczymi i udostępniania ich w otwarty sposób. Warte rozważenia jest przyjęcie rozwiązań od kolegów znad Bałtyku: po pierwsze, umiejscowienie zagadnień ON w jednej jednostce, która będzie wspierać badaczy i na bieżąco szukać rozwiązań; po drugie, uproszczenie systemu deponowania w OA, np. poprzez połączenie go z systemem obowiązkowych sprawozdań; po trzecie, nawiązanie współpracy z innymi uczelniami o podobnym profilu zarówno w Polsce, jak i za granicą, aby dzielić się pomysłami i dobrymi praktykami.
Zapis seminarium dostępny na kanale YouTube KRASP.
OBECNIE W BAZIE SCOPUS 51% INDEKSOWANYCH PUBLIKACJI TO PUBLIKACJE OPEN ACCESS
DR ANNA ANETTA JANOWSKA, pełnomocnik rektora SGH ds. otwartego dostępu
