Zróżnicowanie reakcji krajów EŚW na wojnę w Ukrainie

Wpływ wojny w Ukrainie na funkcjonowanie rynków energii i na stabilność rynków finansowych były jednymi z najczęściej analizowanych tematów od 2022 r. Szczególnie wrażliwym regionem w tym kontekście ze względu na geograficzną bliskość konfliktu jest Europa Środkowo-Wschodnia (EŚW). W wielu publikacjach naukowych i raportach międzynarodowych zakładano, że region EŚW stanowi względnie jednorodną całość, a reakcje poszczególnych państw na wybuch konfliktu były podobne. Takie ujęcie, jakkolwiek wygodne analitycznie, nie oddaje jednak rzeczywistej złożoności tego obszaru. Wspólnie z dr. Maciejem Mrozem przeprowadziliśmy badanie, którego wyniki jednoznacznie wskazują, że reakcje krajów EŚW na wojnę były silnie zróżnicowane, co każe zrewidować tezę o homogeniczności regionu w zakresie jego reakcji na wojnę w Ukrainie.

EŚW – REGION WSPÓLNEJ HISTORII, LECZ ODMIENNYCH STRUKTUR GOSPODARCZYCH

Kraje EŚW łączy wspólna, skomplikowana historia, obejmująca bliskość z ZSRR w okresie zimnej wojny (a w niektórych przypadkach przynależność do ZSRR), a także proces transformacji gospodarczej pod koniec XX wieku i dynamiczną integrację z Zachodem, które doprowadziły do obecnego członkostwa tych krajów w Unii Europejskiej i NATO. Jednocześnie jednak kraje regionu różnią się strukturą swoich gospodarek, strukturą miksu energetycznego oraz poziomem dywersyfikacji źródeł pozyskania energii, skalą zależności od kapitału zagranicznego, jak również poziomem rozwoju lokalnych rynków finansowych. W efekcie, już przed wybuchem wojny region ten był przestrzenią silnie heterogeniczną zarówno pod względem gospodarczym, jak i geopolitycznym. Owe zróżnicowanie nie pozostało bez znaczenia w kontekście tego, jak poszczególne kraje zareagowały na wojnę.

TRZY TYPY REAKCJI KRAJÓW EŚW NA WOJNĘ

W przeprowadzonym badaniu ocenialiśmy wpływ wojny w Ukrainie na zmienność cen energii elektrycznej oraz danych finansowych (podstawowe indeksy giełdowe i kursy walutowe) w regionie EŚW. Po przeprowadzeniu badania zmienności wyróżniliśmy trzy zasadnicze grupy krajów w regionie EŚW, które odmiennie reagowały na szok związany z inwazją wojsk rosyjskich na Ukrainę.

Kraje bałtyckie – wysoka zmienność cen energii. Estonia, Łotwa i Litwa doświadczyły wyjątkowo silnych wahań cen energii elektrycznej. Było to efektem ich historycznego uzależnienia od dostaw energii z Rosji.

Polska i Węgry – wysoka zmienność wskaźników finansowych. Polska i Węgry odczuły szczególnie silne wahania indeksów giełdowych i kursów walutowych. W przypadku Polski istotną rolę odegrała bliskość geograficzna konfliktu (dzielenie granicy zarówno z agresorem, jak i ofiarą wojny), co zwiększyło percepcję ryzyka inwestorów. Z kolei Węgry znalazły się w centrum uwagi z powodu dużej zależności energetycznej od Rosji oraz prowadzonej polityki gospodarczej, co dodatkowo zwiększyło wahania forinta (to natomiast oddziaływało mocno na poziom długu publicznego, który w przypadku Węgier był w dużej części zaciągany w walutach obcych).

Pozostałe kraje EŚW – relatywnie niższa zmienność. Pozostałe gospodarki wykazywały mniejszą zmienność zarówno w zakresie cen energii, jak i na rynkach finansowych. Było to efektem bardziej zdywersyfikowanej struktury energetycznej (np. większy udział energetyki jądrowej) oraz mniejszej ekspozycji na bezpośrednie skutki wojny (brak granicy z Rosją i odległość geograficzna od konfliktu). To nie oznacza oczywiście całkowitej odporności – w tych krajach także obserwowano wzrost inflacji i kosztów energii, jednak skala tych zjawisk była wyraźnie niższa.

„CZYSTA ENERGIA” A BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE

W kolejnym kroku analizy zestawiliśmy nie zmienność, lecz poziom średnich dziennych cen energii elektrycznej w poszczególnych krajach w okresie przed i po rozpoczęciu wojny w Ukrainie. Dane obejmowały okres od października 2017 r. do stycznia 2025 r. Zestawienia dokonaliśmy w podziale na kraje, które cechowały się wysokim (np. Litwa i Łotwa), jak również i niskim (np. Polska) udziałem tzw. czystej energii, tj. pochodzącej nie z paliw kopalnych, a z elektrowni atomowych oraz odnawialnych źródeł energii.

Pomimo dużego zróżnicowania miksu energetycznego w regionie, wybuch wojny w Ukrainie wywołał w krajach EŚW skokowy wzrost cen energii – średnio z 66,4 EUR/MWh do około 159,1 EUR/MWh (tj. wzrost o blisko 140%), co wskazuje na silny wpływ wspólnego szoku zewnętrznego. Co zaskakujące, struktura miksu energetycznego nie przełożyła się na istotne zróżnicowanie odporności na ten szok, co podważa często powtarzaną tezę o większej stabilności systemów opartych na OZE. Polska, mimo najwyższego udziału paliw kopalnych (74,5%), nie odbiegała istotnie pod względem skali wzrostu cen od krajów bardziej zielonych, co może sugerować, że to czynniki geopolityczne miały decydujące znaczenie (przemawia za tym m.in. to, że to w krajach bałtyckich zaobserwowano największą zmienność cen energii od czasu rozpoczęcia wojny w Ukrainie). Wyniki te dowodzą, że EŚW pozostaje regionem silnie heterogenicznym pod względem strukturalnym, ale jednocześnie silnie współzależnym w kontekście presji cenowej i ryzyk energetycznych, co rodzi konieczność wzmacniania współpracy regionalnej, budowy infrastruktury przesyłowej i koordynacji polityki energetycznej, zamiast opierania się wyłącznie na krajowych strategiach transformacyjnych.

IMPLIKACJE DLA BADAŃ NAD STABILNOŚCIĄ FINANSOWĄ I ENERGETYCZNĄ ORAZ WNIOSKI

Zidentyfikowana heterogeniczność regionu EŚW ma istotne konsekwencje dla prowadzenia badań nad stabilnością energetyczną i finansową tej części Europy. Po pierwsze, wymusza odejście od uogólniających modeli obejmujących cały region, a zamiast tego skłania do prowadzenia bardziej szczegółowych analiz na poziomie poszczególnych państw lub subregionów. Po drugie, wskazuje na konieczność uwzględnienia czynników instytucjonalnych i geopolitycznych, które kształtują odporność poszczególnych gospodarek na szoki zewnętrzne.

Nasze badanie pokazuje, że bezpieczeństwo energetyczne i stabilność rynków finansowych w EŚW powinny być projektowane z uwzględnieniem specyficznych uwarunkowań każdego kraju. W szczególności należy zwrócić uwagę na kraje bałtyckie, które wymagają przede wszystkim przyspieszenia integracji infrastruktury energetycznej z systemem europejskim oraz zwiększenia zdolności magazynowych. Pozostałe kraje powinny natomiast kontynuować dywersyfikację źródeł energii i wzmacnianie współpracy regionalnej, co może ograniczyć ryzyko kolejnych szoków cenowych.

Podsumowując, wojna w Ukrainie obnażyła nie tylko kruchość dotychczasowego modelu bezpieczeństwa energetycznego w regionie EŚW, ale także wyraźnie podkreśliła, jak bardzo zróżnicowany jest ten obszar. W nadchodzących latach badania nad bezpieczeństwem energetycznym, ale i nad stabilnością finansową, powinny opierać się na założeniu heterogeniczności regionu. Tylko wówczas będą w stanie dostarczyć rzetelnych rekomendacji dla polityki gospodarczej i bezpieczeństwa energetycznego w EŚW.  

dr MACIEJ MRÓZ, Katedra Geografii Ekonomicznej, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH

dr PAWEŁ WĘGRZYN, Katedra Geografii Ekonomicznej, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH