Nowe technologie oraz ograniczenie wykorzystania paliw kopalnych mają służyć zmniejszeniu emisji CO2. Jednocześnie wprowadzone inicjatywy, w tym rozwiązania prawne, mają zachować i/lub zwiększyć poziom bezpieczeństwa energetycznego.
Sektor energetyczny w Polsce stoi obecnie przed jednym z największych wyzwań swoich czasów – transformacją energetyczną. To złożony, wieloaspektowy proces polegający na redukcji zużycia energii i zmniejszeniu emisji gazów cieplarnianych. Często definiowany jako proces modyfikacji gospodarek i systemów energetycznych na bardziej zrównoważone. To niezwykle ogólne, a zarazem wiele obiecujące określenie, które zawiera w sobie oczekiwanie zmiany wykorzystywanych nośników energii polegające na zwiększeniu udziału nośników niskoemisyjnych. Nowe technologie oraz ograniczenie wykorzystania paliw kopalnych mają służyć zmniejszeniu emisji CO2. Jednocześnie wprowadzone inicjatywy, w tym rozwiązania prawne, mają zachować i/lub zwiększyć poziom bezpieczeństwa energetycznego.
Modernizacja infrastruktury technicznej, instalacja nowych systemów informatycznych, innowacyjne rozwiązania operacyjne i zarządcze wiążą się z kolei z szeregiem inwestycji wpływających na wzrost efektywności i produktywności.
Największe nadzieje pokładane są w głębokich przeobrażeniach rynku energii elektrycznej, choć nie należy zapominać, iż transformacja obejmuje także zmiany na rynku ciepła, w transporcie drogowym, lotniczym i morskim, a także w procesach reorganizacji jednostek osadniczych – miast.
Transformacja może być utożsamiana ze zmianą filozofii myślenia o sposobach wytwarzania energii, gdzie wcześniejsze priorytety zakładające odpowiednią podaż i cenę zostały zastąpione przez jakość i efektywność odniesioną nie tylko do aspektu ekonomicznego i społecznego, ale przede wszystkim środowiskowego.
Złożoność procesu transformacji w układzie wertykalnym i horyzontalnym oznacza szereg zmian, których zaplanowanie i realizacja wymaga nie tylko uwzględnienia niepodzielności procesu inwestycyjnego, ale także sukcesywności, konsekwencji i skuteczności w zapewnianiu źródeł finansowania oraz spójności i transparentności w kontekście prawnym i instytucjonalnym.
Wśród priorytetów działań wymieniane są rozwój oraz modernizacja sieci energetycznych. Zmiany techniczne zakładają zapewnienie dyspozycyjności sieci zarówno przesyłowych, jak i dystrybucyjnych dla oczekiwanej elektryfikacji kolejnych sektorów gospodarki, a także wyższego poziomu integracji sieci w celu przyjęcia zwiększonej ilości energii pochodzącej z OZE i atomu. Adaptacja do modelu opartego na mniejszych i bardziej rozproszonych źródłach wytwórczych, głównie OZE, oraz zwiększenie ich mocy do niemal 52 GW do 2030 r. skutkować będzie zmianami w rozmieszczeniu największych źródeł na mapie kraju, w tym w szczególności przygotowaniem systemu do obsługi wielkich transferów energii z północy – rejonu rozmieszczenia energetyki atomowej i wiatrowej – na południe kraju, gdzie są zlokalizowane duże ośrodki przemysłowe i ośrodki miejskie.
Poza działaniami polegającymi na wzroście elastyczności systemu pilnych inwestycji wymagają procesy cyfryzacji i automatyzacji sieci oraz usług, w tym instalacja liczników zdalnego odczytu u ponad 18 mln odbiorców. Trwają przygotowania do procesu integracji z Centralnym Systemem Informacji o Rynku Energii (CSIRE). Dystrybutorzy i sprzedawcy energii elektrycznej muszą być gotowi na obsługę masowej wymiany danych, a także na ujednolicenie danych na detalicznym rynku energii elektrycznej, podniesienie jakości informacji rynku energii oraz budowanie świadomości przyszłej współpracy w ramach systemu.
Drugim niezwykle ważnym obszarem zmian są inwestycje w magazyny energii. Transformacja energetyczna zakłada odejście od węgla i zwrot ku odnawialnym źródłom energii. Zmienność wolumenów produkcji energii charakteryzująca fotowoltaikę oraz turbiny wiatrowe klasyfikuje OZE jako niestabilne źródła energii. Antidotum na identyfikowane problemy mają być wodorowe magazyny energii oraz magazyny bateryjne. Magazyny energii okazują się nie tylko jednym z najistotniejszych elementów infrastruktury technicznej, zmieniającej kształt i warunki funkcjonowania energetyki, ale stanowią nowy obszar aktywności. Według informacji publikowanych przez Polskie Sieci Elektroenergetyczne (PSE) skumulowana wielkość magazynów, dla których wydano warunki przyłączenia, wzrosła w latach 2020–2023 z 1000 MW do 9080 MW.
Zmiany na rynku energii to także zmiany prawne. Jedną z najistotniejszych, poza przyjętą w 2019 r. strategią osiągnięcia neutralności dla klimatu do 2050 r. Europejski Zielony Ład, jest dyrektywa w sprawie efektywności energetycznej, służąca zmniejszeniu negatywnego wpływu zmian klimatu na środowisko. Jej ważnym aspektem jest także transformacja energetyczna przedsiębiorstw, w tym obowiązek audytów energetycznych, oraz możliwość ustalenia progów poziomu oszczędności energii, które mają zostać osiągnięte przez firmy w kolejnych latach, a także stosowanie systemów zarządzania energią, aby zwiększyć wrażliwość tych mechanizmów na nowe rozwiązania ograniczające zużycie energii. Istotnym elementem wdrażanych zmian jest ochrona najuboższych odbiorców indywidualnych, tzw. odbiorców wrażliwych, przed niespodziewanymi brakami zasobów energetycznych. Zielona transformacja ma zatem wprowadzać rozwiązania zwalczające ubóstwo energetyczne i przeciwdziałające gorszej pozycji konsumentów oraz stanowić uzupełnienie polityki społecznej.
Wśród nowych regulacji wymieniane jest także rozporządzenie wprowadzające istotne zmiany w zasadach funkcjonowania rynku bilansującego energii elektrycznej. Jednym z kluczowych aspektów nowych rozwiązań jest mechanizm wyceny niedoboru mocy. Przewiduje się, że mechanizm ten będzie stanowił zachętę dla dostawców energii bilansującej do zapewnienia krótkoterminowej elastyczności i wysyłania właściwych sygnałów cenowych. Ponadto rozporządzenie umożliwia nabywanie mocy bilansującej zarówno do regulacji w górę, jak i w dół. Przewiduje się, że nowe reguły planowania i rozliczeń dla dostawców usług bilansujących przyczynią się do zwiększenia konkurencyjności i efektywności działania rynku energii elektrycznej w Polsce. Z kolei wprowadzone regulacje na hurtowym rynku energii obejmują szereg przepisów, które mają na celu zapewnienie transparentności, uczciwości i skuteczności w handlu energią. Do najważniejszych przepisów należą: rozporządzenie UE zapobiegające nadużyciom i manipulacjom na rynkach energii, dyrektywa UE regulująca działalność firm inwestycyjnych na rynkach finansowych, w tym również na rynkach energii, rozporządzenie MAR (o nadużyciach na rynku) obejmujące zakaz manipulacji rynkiem, zakaz wykorzystywania poufnych informacji oraz obowiązek raportowania podejrzanych transakcji. Przygotowanie środowiska regulacyjnego do realizacji rozproszonego modelu energii zakłada przyjęcie przepisów dotyczących prosumenta wirtualnego, czyli prosumenta, który wytwarza energię z OZE poza miejscem, w którym ją zużywa. Przepisy o prosumencie wirtualnym stwarzają możliwości dla różnych podmiotów, czerpania korzyści z wytwarzania oraz zwiększenia elastyczności dostępu do odnawialnych źródeł. Propozycje legislacyjne opierają się głównie na trzech założeniach: skuteczniejszej ochronie odbiorców indywidualnych przed drastycznymi podwyżkami cen energii (1), stworzeniu warunków podmiotom gospodarczym do podejmowania działań proefektywnościowych (2) oraz na zwiększeniu transparentności rynku energii, aby przedsiębiorstwa energetyczne mogły inwestować w oparciu o pełną wiedzę o wielkości rynku mocy i zasadach obrotu (3).
Wyzwania rynku energii to także kwestie finansowania projektów. Tylko w zachowawczym planie potrzeby inwestycyjne sięgną do końca dekady nawet 130 mld euro.
Zaniechanie zmian będzie prowadziło do wzrostu cen energii elektrycznej w konsekwencji wyższych cen uprawnień do emisji, ale także do osłabienia poziomu konkurencyjności gospodarki. Utrwali też poziom zależności od dotychczasowej struktury importowanych surowców i obniży poziom bezpieczeństwa energetycznego.
Zmiany jawią się zatem jako konieczność i wydają się być jedyną pewną kwestią.
Dr hab. Dorota Niedziółka, prof. SGH, kierownik Katedry Geografii Ekonomicznej, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH. Specjalizuje się w rynkach energii, bezpieczeństwie energetycznym, odnawialnych źródłach energii, zielonej gospodarce, uwarunkowaniach rozwoju gospodarczego państw. Prowadzi zajęcia na studiach licencjackich, magisterskich i podyplomowych. Dziekan Studium Magisterskiego, członkini Senackiej Komisji Programowej SGH oraz Senatu SGH w kadencji 2020–2024.
