Zbiegające się w ciągu kilku ostatnich lat jubileusz 100-lecia Instytutu Gospodarstwa Społecznego (IGS) i zarazem złączonej w znacznym stopniu z IGS polskiej szkoły badań mieszkaniowo-osadniczych oraz jubileusz 100-lecia Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej (PTPS) nie są rocznicami przypadkowymi.
Trzy jubileusze, w tym jeden nieformalny zaznaczony jednak w sposób merytoryczny, czyli najważniejszy dla szkoły myślenia naukowego1, skłaniają do zastanowienia się nad wspólnym ich przekazem w imię lepszej przyszłości. Decydującą platformę traktowania tych rocznic jako nieprzypadkowych wyznacza przenikanie się środowisk IGS, polskiej szkoły i PTPS związane z działalnością postaci złączonych w różny sposób z przedwojenną i powojenną SGH. Głównie te postacie wraz ze współpracownikami i wychowankami wypracowały coś, co nazwać można nie tyle wspólną metodą badawczą, bo ta pozostaje niekiedy odmienną, co stylem czy sposobem myślenia o społecznym zamieszkiwaniu. Przywołać tu trzeba przede wszystkim zgoła symboliczne dla społecznego zamieszkiwania postacie: międzywojennego dyrektora IGS Ludwika Krzywickiego oraz należącego do ścisłego kierownictwa IGS Konstantego Krzeczkowskiego, działających już w Wyższej Szkole Handlowej (WSH) nazwanej w 1933 r. SGH. Przywołać trzeba także Stanisława Rychlińskiego i Jana Strzeleckiego, uznanych pracowników przedwojennej SGH, członków IGS. Wskazać trzeba też postać Adama Andrzejewskiego, stykającego się jako student przedwojennej SGH za namową L. Krzywickiego i K. Krzeczkowskiego ze środowiskiem polityków społecznych z kręgu IGS, a po wojnie profesora SGH (w latach 1949–1991 Szkoły Głównej Planowania i Statystyki – SGPiS), dyrektora IGS w latach 1965–1971 – najwybitniejszego powojennego przedstawiciela owej polskiej szkoły. Wspomnieć należy również Adama Ginsberta-Geberta, powojennego znawcy polityki komunalnej, a z żyjących, wychowanków SGPiS: Adama Kurzynowskiego, dyrektora IGS w latach 1980–1987 i 1997–2004 oraz obecnego dyrektora Piotra Błędowskiego (od 2004 r.) należących do czołówki polityków społecznych.
Wspólny duch badań przyświecający dokonaniom środowiska IGS, polskiej szkoły oraz PTPS sprowadzić można do przekonania o prawdziwym społecznym postępie wyznaczanym przede wszystkim eliminowaniem skrajnych, niesprawiedliwych standardów zamieszkiwania przekreślających szanse jego zakorzenienia. Standardów przejawiających się głównie w zakresie mającej wiele płaszczyzn wspólnych infrastruktury: mieszkaniowej, osadniczej, społecznej i komunalnej, którym odpowiadają: polityka mieszkaniowa, osadnicza, społeczna i komunalna2. Oby dziedziny te stały się trzonem dociekań nieistniejącej dyscypliny, którą nazwać by można „nauką o podstawach zamieszkiwania”, a w dalszej perspektywie „nauką o polityce zamieszkiwania”. Kształtowanie się wskaźników statystycznych dotyczących podstawowych standardów zamieszkiwania w zakresie wskazanych rodzajów infrastruktury i polityki może bowiem przybierać społecznie zwodnicze wartości. Jest jedynie uśrednionym odbiciem spectrum zjawisk i procesów dotyczących zamieszkiwania mogących mieć różne oblicza społeczne. Kultywowanie i rozwijanie dokonań obu placówek i polskiej szkoły w zakresie podstaw zamieszkiwania jest wielce pożądane, zwłaszcza wobec narastającego rozchwiania układu społeczno-gospodarczego w Polsce będącego z kolei cząstką światowego pogłębiającego się globalnego kryzysu kapitalizmu. Brak współczesnych społeczno-ekonomicznych syntez, zanik w zasadzie skierowanego do szerszego odbioru wypowiadania się badaczy procesów i struktur społeczno-gospodarczych na temat genezy globalnych schorzeń rzeczywistości otwiera pole dla różnej miary ocen eksperckich skupiających się na zależnościach typu „bodziec-reakcja” pozostawiających poza polem rozważań ogólnospołeczny wymiar zachodzących przemian. Oceny tego typu, poprzestające na interpretacji zjawisk, nie mogące odczytywać procesów, są zatem bezradne wobec głębszych przyczyn globalnego kryzysu, w tym słabnięcia postępowych sił demokratycznych. Towarzyszy temu coraz wyraźniejszy, nie wiadomo na jak długo wstrzymany w Polsce, proces nazwany „powrotem dyktatur” w postaci pojawiania się populistycznych systemów politycznych łączących elementy demokracji i autorytaryzmu3. Wskazane dziedziny oddziaływujące na podstawy zamieszkiwania powinny próbować odpowiedzi na tego typu zgubne społecznie przemiany, dawać naukową nadzieję na lepsze czasy. Powinny promować zakorzenianie zamieszkiwania oparte na zrównoważonych funkcjonalno-przestrzennych proekologicznych relacjach miejsc zamieszkania i pracy, zakorzenienie urastające do megaspołecznego celu trwałego rozwoju. Cel ten zdolny jest do ogarniania różnorodności metod badawczych środowiska IGS, polskiej szkoły i PTPS oraz spajania, podtrzymywania i rozwoju sposobu myślenia o społecznym zamieszkiwaniu.
Do rządzących dotrzeć musi ponadczasowa, pozbawiona odniesień politycznych myśl Martina Heideggera wykraczająca poza intuicyjne przekonanie, że celem budowania jest zamieszkiwanie.
Myśl ta mówiąca, że budowanie jest już jednocześnie zamieszkiwaniem, stawia kwestię odbudowy relacji między zamieszkiwaniem, budowaniem a myśleniem stanowiącym akt kultury i sztuki4. Myśl Heideggera, zbieżna z ideą Bauhausu i klimatem lefebrowskiego prawa o miastach, podjęta na początku XXI w. przez polską szkołę badań mieszkaniowo-osadniczych, jakże podnosi i rozszerza znaczenie tak pojmowanego budowania w odniesieniu do podstaw zamieszkiwania5. Istnienie mieszkań nie gwarantuje zamieszkiwania, stanowiąc wszakże jego konieczny warunek. Budowle i urządzenia niebędące mieszkaniami, znajdujące się na obszarze zamieszkanym, dają człowiekowi szeroko rozumiane schronienie. Są określone dopiero poprzez służenie ludzkiemu zamieszkiwaniu. Zaniedbywanie szeroko rozumianego heideggerowskiego budowania odbija się na coraz bardziej pozbawionym refleksji bytowaniu człowieka w środowisku antropogenicznym i niszczonym środowisku naturalnym, jest wypaczaniem i zubażaniem danego człowiekowi jako istocie rozumnej zamieszkiwania6.
Młodsze pokolenie badaczy, także z SGH, winno zatem kultywować dorobek IGS, polskiej szkoły i PTPS w tym zakresie, rozwijać dokonania historycznych postaci i ich uczniów oraz odczytywać te dokonania w kontekście współczesności i przyszłości. Powinno także umiejętnie wyzbywać się łatwej trącającej o autocenzurę pokusy chwalenia rzeczywistości, czerpać z tego dorobku tak, aby symbolem IGS, polskiej szkoły oraz PTPS, znakiem rozpoznawczym nie pozostały tylko ich nazwy i powstałe w sekularnej perspektywie prace środowiska badawczego.
PROF. DR. HAB. MACIEJ CESARSKI, Katedra Polityki Społecznej, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne SGH
1 M. Cesarski, Polityka mieszkaniowa w Polsce w pracach naukowych 1918–2010. Dokonania i wpływ polskiej szkoły badań, OW SGH, Warszawa 2013; M. Cesarski, Sprawa mieszkaniowo-osadnicza w badaniach środowiska Instytutu Gospodarstwa Społecznego – 1920–2020, OW SGH, Warszawa 2021.
2 M. Cesarski, Polityka mieszkaniowa, komunalna, społeczna i osadnicza z perspektywy zamieszkiwania – tradycje i teraźniejszość środowiska IGS, „Polityka Społeczna” 2024 nr 1 dedykowny profesorowi Adamowi Kurzynowskiemu z okazji jubileuszu 90. rodzin, s. 16–22.
3 G. Ekiert, N. Dasanaike, Powrót dyktatur, „Studia Socjologiczne” 2024 nr 2 (253), s. 15–35.
4 M. Heidegger, Budować, mieszkać, myśleć, w: M. Heidegger, Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane, Czytelnik, Warszawa 1977.
5 M. Cesarski, Mieszkalnictwo. Myślenie globalne a przestrzenne wymiary działań w Polsce, w: Globalna gospodarka – lokalne społeczeństwa. Świat na progu XXI wieku, J. Osiński (red.) Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2001, s. 351–366; M. Cesarski, Od funkcjonalnego mieszkania ku zrównoważonej przestrzeni zamieszkiwania – rola infrastruktury osadniczej, „Studia i Prace KES” 2012, nr 2 (10), s. 125–149.
6 K. Makocka-Wojsiat, Metafizyka rzeczy i przestrzeni. Refleksje wokół eseju Martina Heideggera Budować, mieszkać, myśleć, w: Małe miasta. Kultura materialna, M. Zemło (red.), Białystok – Pilzno – Supraśl 2022, s. 15–26.
