Współczesna gospodarka charakteryzuje się rosnącą złożonością i dynamiką zmian. Wymaga to od przedsiębiorstw innowacyjności, elastyczności oraz zdolności do szybkiego dostosowywania się do nowych warunków rynkowych. W tym kontekście kluczową rolę odgrywają klastry, czyli skupiska współpracujących podmiotów. Głównym elementem funkcjonowania klastrów jest jednoczesna współpraca i konkurencja między firmami (ang. coopetition = cooperation + competition).
Pojęcie „klaster” w kontekście ekonomicznym zostało spopularyzowane przez amerykańskiego ekonomistę Michaela E. Portera w latach 90. XX wieku. W jego definicji klaster to geograficzna koncentracja powiązanych ze sobą firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek naukowych i instytucji wspierających, które współpracują, ale także konkurują w danej branży (Porter, 1990). Według Portera klastry stanowią istotny element przewagi konkurencyjnej regionów i narodów, ponieważ sprzyjają wymianie wiedzy, transferowi technologii oraz ułatwiają dostęp do wyspecjalizowanych zasobów, co przyczynia się do przyspieszonego rozwoju firm wchodzących w ich skład.
Koncepcja klastrów była odpowiedzią na następującą obserwację: niektóre regiony, mimo braku dostępu do surowców czy niskich kosztów pracy, osiągają wyjątkowe sukcesy gospodarcze. Kluczowym mechanizmem, który napędza rozwój klastrów, jest efekt synergii – przedsiębiorstwa działające w ramach jednego klastra mają dostęp do tych samych zasobów, a ich bliskość geograficzna ułatwia kooperację oraz dzielenie się wiedzą. Klastry sprzyjają specjalizacji regionalnej, co oznacza, że przedsiębiorstwa zlokalizowane w klastrze często stają się wyspecjalizowanymi liderami w określonej branży.
ZNACZENIE KLASTRÓW W GOSPODARCE
Klastry przemysłowe odgrywają ważną rolę w kształtowaniu konkurencyjności gospodarczej, przyczyniając się do wzrostu efektywności przedsiębiorstw poprzez ułatwienie dostępu do specjalistycznej wiedzy, wykwalifikowanej siły roboczej oraz nowoczesnej infrastruktury.
Jednym z kluczowych argumentów na rzecz znaczenia klastrów jest ich wpływ na zatrudnienie i wynagrodzenia. Według raportu European Panorama of Clusters and Industrial Change, w Europie istnieje około 2 900 klastrów, które odpowiadają za 19% miejsc pracy i 22% wynagrodzeń na kontynencie. Co istotne, w regionach, gdzie działalność gospodarcza jest skoncentrowana w klastrach, średnie wynagrodzenie jest wyższe o około 13,5% w porównaniu do innych lokalizacji. Wynika to z efektów synergii – lepszego dostępu do wykwalifikowanej kadry, dynamicznej wymiany wiedzy oraz współpracy między firmami, co pozwala im szybciej adaptować się do zmian technologicznych i rynkowych.
Klastry odgrywają także istotną rolę w tworzeniu innowacyjnych przedsiębiorstw i startupów. Wyspecjalizowane klastry przyciągają niemal trzykrotnie więcej najbardziej produktywnych firm na świecie (ang. global frontier firms) w porównaniu do innych regionów. Ponadto w klastrach średnio znajduje się 77% więcej firm o wysokim wzroście (ang. high-growth firms) i aż 141% więcej dynamicznie rozwijających się startupów.
Jednym z najważniejszych efektów działalności klastrów jest ich wpływ na innowacyjność i transfer technologii. Speldekamp, Knoben i Saka-Helmhout (2020) wykazali, że firmy działające w klastrach częściej wdrażają innowacje dzięki dostępowi do specjalistycznej wiedzy oraz efektowi spillover wynikającemu z bliskości innych podmiotów o wysokim poziomie technologii. W przypadku europejskiego przemysłu lotniczego obecność silnych klastrów regionalnych znacząco wpłynęła na rozwój nowych technologii oraz wzrost konkurencyjności całego sektora.
Klastry przyczyniają się także do rozwoju przedsiębiorczości, co potwierdzają badania Santoro i Gopalakrishnana (2000), którzy wskazują, że partnerstwa między uczelniami a firmami w ramach klastrów wspierają proces komercjalizacji badań naukowych i sprzyjają tworzeniu nowych firm technologicznych. Dodatkowo, przedsiębiorstwa funkcjonujące w klastrach częściej uzyskują dostęp do finansowania, ponieważ inwestorzy postrzegają je jako bardziej perspektywiczne z uwagi na wsparcie organizacyjne i dostęp do wiedzy.
Inne badania pokazują, że regiony z silnie rozwiniętymi klastrami charakteryzują się wyższą stopą powstawania nowych firm, ponieważ oferują one ekosystem sprzyjający rozwojowi. Nowe przedsiębiorstwa korzystają z infrastruktury klastrów, dostępu do sieci kontaktów, wiedzy branżowej i zasobów ludzkich, co zwiększa ich szanse na przetrwanie i rozwój. Ponadto klastry umożliwiają przedsiębiorcom łatwiejsze wchodzenie na rynki międzynarodowe dzięki współpracy z większymi firmami (Delgado, Porter & Stern, 2014).
Wpływ klastrów na gospodarkę widoczny jest również w zwiększaniu efektywności lokalnych rynków pracy. Obecność klastrów prowadzi do koncentracji wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, co dodatkowo napędza rozwój innowacyjnych sektorów gospodarki. W efekcie regiony o silnych klastrach charakteryzują się wyższym poziomem zatrudnienia i lepszą adaptacją do zmieniających się warunków rynkowych (Varga, 2000).
PRZYKŁADY KLASTRÓW NA ŚWIECIE
Najbardziej znanym klastrem jest Dolina Krzemowa w Kalifornii. Kluczowym czynnikiem sukcesu tego regionu była ścisła współpraca między uniwersytetami, zwłaszcza Uniwersytetem Stanforda, a sektorem prywatnym, co sprzyjało transferowi wiedzy i powstawaniu innowacyjnych startupów. Obecność kapitału wysokiego ryzyka oraz kultura otwartości na eksperymentowanie sprawiły, że Dolina Krzemowa stała się światowym liderem w dziedzinie technologii cyfrowych i sztucznej inteligencji.
Innym przykładem jest Bangalore, nazywane „indyjską Doliną Krzemową”, jedno z najszybciej rozwijających się centrów technologicznych na świecie. Rozwój tego klastra rozpoczął się w latach 80. XX wieku, kiedy rząd Indii wdrożył strategię promującą sektor IT i outsourcingu usług. Bangalore stało się atrakcyjnym miejscem dla międzynarodowych korporacji, takich jak Infosys, Wipro czy Tata Consultancy Services, dzięki dobrze wykwalifikowanej kadrze inżynierskiej i stosunkowo niskim kosztom operacyjnym. Dodatkowo, współpraca między firmami a uczelniami technicznymi, takimi jak Indian Institute of Science, pozwoliła na dynamiczny rozwój branży IT oraz eksport usług technologicznych na cały świat.
Wykres. Specjalizacja branżowa klastrów w Polsce
Źródło: Inwentaryzacja klastrów w kontekście ich wpływu na cyfryzację łańcuchów wartości, Fundacja Platforma Przemysłu Przyszłości, 2024
Region Lombardii, a w szczególności Mediolan, jest jednym z najsilniejszych klastrów przemysłowych w Europie, specjalizującym się w sektorze produkcji, mody i biotechnologii. Włoski model klastrów opiera się na małych i średnich przedsiębiorstwach, które są wysoko wyspecjalizowane i współpracują w ramach lokalnych sieci dostawców i producentów. W sektorze mody Mediolan pełni rolę jego światowej stolicy, a liczne firmy działające w tym regionie przyciągają globalnych inwestorów i specjalistów. Ponadto Lombardia rozwija się jako centrum biotechnologii, ze szczególnym naciskiem na innowacje w dziedzinie medycyny i farmacji.
Z kolei Cambridge jest przykładem klastra naukowo-technologicznego, znanego jako Silicon Fen. Jego rozwój jest wynikiem współpracy między Uniwersytetem Cambridge a sektorem prywatnym, co stworzyło sprzyjające warunki dla innowacji w dziedzinie biotechnologii, farmacji oraz sztucznej inteligencji. Powstały tam liczne centra badawczo-rozwojowe, które korzystają z zaplecza akademickiego i wsparcia inwestorów. Przykładem sukcesu jest rozwój firm takich, jak ARM Holdings, globalnego lidera w produkcji mikroprocesorów.
KLASTRY W POLSCE
Najstarszym klastrem w Polsce jest Dolina Lotnicza, skupiająca firmy produkujące komponenty i technologie dla przemysłu lotniczego. Największym jest Polski Klaster Budowlany z siedzibą w Białymstoku, skupiający ponad 460 członków. Aktualnie 18 klastrów posiada status Krajowego Klastra Kluczowego. Są to klastry o istotnym znaczeniu dla gospodarki kraju i wysokiej konkurencyjności międzynarodowej. Wybierane są w ramach otwartego konkursu organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju i Technologii. W raporcie Inwentaryzacja klastrów w kontekście ich wpływu na cyfryzację łańcuchów wartości zidentyfikowano w Polsce 84 klastry. Największa liczba działa w sektorze ICT.
W SGH chcemy rozwijać współpracę z klastrami poprzez przygotowywanie analiz rynkowych, strategii wejścia na rynki zagraniczne dla firm działających w klastrach oraz organizację konferencji i seminariów. Planowane jest uruchomienie konkursu na najlepszą pracę dyplomową dotyczącą klastrów, a w dalszej przyszłości – międzynarodowego programu edukacyjnego dla menedżerów klastrów.
ROLA UCZELNI W ROZWOJU KLASTRÓW
Klastry są często powiązane z uczelniami, centrami badawczo-rozwojowymi oraz instytucjami publicznymi, które wspierają ich rozwój poprzez dostarczanie know-how, innowacji i infrastruktury. Stanowią efektywne środowisko do intensyfikacji współpracy nauki z biznesem, łącząc przedsiębiorstwa, instytucje badawcze i organizacje wspierające innowacje. W ramach klastrów możliwe jest przyspieszenie transferu technologii i wiedzy, co zwiększa zdolność firm do wdrażania nowoczesnych rozwiązań i rozwijania nowych produktów oraz usług.
W SGH chcemy rozwijać współpracę z klastrami poprzez przygotowywanie analiz rynkowych, strategii wejścia na rynki zagraniczne dla firm działających w klastrach oraz organizację konferencji i seminariów. Planowane jest uruchomienie konkursu na najlepszą pracę dyplomową dotyczącą klastrów, a w dalszej przyszłości – międzynarodowego programu edukacyjnego dla menedżerów klastrów.
dr hab. MARTA MACKIEWICZ, prof. SGH, Katedra Badań Gospodarek Azji Wschodniej, Instytut Gospodarki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej SGH
Bibliografia:
Delgado, M., Porter, M. E., & Stern, S. (2014), Clusters, convergence, and economic performance, Research Policy, 43(10), 1785–1799. [https://doi.org/10.1016/j.respol.2014.05.007].
Inwentaryzacja klastrów w kontekście ich wpływu na cyfryzację łańcuchów wartości, (2024) Fundacja Platforma Przemysłu Przyszłości.
European Union, (2019), European Panorama of Clusters and Industrial Change, doi:10.2826/293809.
Porter, M. E. (1998), Clusters and the new economics of competition, Harvard Business Review, 76(6), 77–90.
Santoro, M. D., & Gopalakrishnan, S. (2000), The institutionalization of knowledge transfer activities within industry–university collaborative ventures, Journal of Engineering and Technology Management, 17(3–4), 299–319, [https://doi.org/10.1016/S0923-4748(00)00025-5].
Speldekamp, D., Knoben, J., & Saka-Helmhout, A. (2020), Clusters as innovation breeding grounds: The impact of inter-firm heterogeneity and type of knowledge on innovation performance. Research Policy, 49(7), 104050, [https://doi.org/10.1016/j.respol.2020.104050].
Varga, A. (2000), Local academic knowledge transfers and the concentration of economic activity, Journal of Regional Science, 40(2), 289–309, [https://doi.org/10.1111/0022-4146.00177].
