„Zmieniające się otoczenie, a z drugiej strony wzrost znaczenia zrównoważonego rozwoju w dobie postępujących zagrożeń dla środowiska naturalnego, ocieplanie się klimatu, powodowane m.in. nadmiernym konsumpcjonizmem, skłaniają do podejmowania badań nad społeczną odpowiedzialnością konsumentów i przedsiębiorstw. (…) zachowania współczesnych konsumentów powinny pozwalać na przechodzenie od społeczeństwa nadmiernie eksploatującego zasoby środowiska do społeczeństwa chroniącego te zasoby" – napisał rektor SGH dr hab. Piotr Wachowiak w słowie wstępnym do 3. edycji raportu „Barometr Społecznej Odpowiedzialności Konsumenta”.
„Koncepcja społecznej odpowiedzialności konsumenta wskazuje na znaczenie budowania relacji z innymi osobami, społecznościami i przedsiębiorstwami oraz dotyka trzech aspektów jego działalności: ekonomicznego, społecznego i ekologicznego” – wskazał.
20 stycznia br. w formule online odbyło się XIX Sympozjum Naukowe Instytutu Zarządzania na temat Barometru Społecznie Odpowiedzialnego Konsumenta. Sympozjum poświęcone było prezentacji wyników 3 edycji badania i dyskusji nad społecznie odpowiedzialnym konsumentem postrzeganym z perspektywy badawczej i praktycznej.
Celem badania „Barometr Społecznej Odpowiedzialność Konsumenta” jest poznanie opinii Polaków na temat odpowiedzialnej konsumpcji, a także opracowanie indeksu społecznej odpowiedzialności konsumentów na podstawie zebranych danych statystycznych, co umożliwi monitorowanie jego poziomu w kolejnych okresach.
Badanie poprzedzone pilotażem zostało przeprowadzone na próbie 1003 konsumentów w okresie 14-25.10.2022r. z wykorzystaniem techniki CAWI. Próba była reprezentatywna ze względu na wiek, płeć (18-80 lat), miejsce zamieszkania (wielkość miejscowości i województwo). Dodatkowo w analizie wykorzystano informacje o wykształceniu, statusie zawodowym, liczbie osób w gospodarstwie domowym, posiadaniu dzieci, subiektywnej ocenie sytuacji materialnej. Wyniki III fali zostały porównane z I falą badania. Autorkami raportu są: koordynatorka badania prof. dr hab. Anna Dąbrowska, dr hab. Małgorzata Twardzik i mgr Anita Szuszkiewicz z Katedry Badań Zachowań Konsumentów.
Indeks Społecznej Odpowiedzialności Konsumenta (ISOK) wyniósł 5,27 (skala 1-7), co oznacza wzrost w stosunku do pierwszej edycji badania (lipiec/sierpień 2021 r.) o 0,02 pkt. Zdecydowana większość Polaków zgadza się z ideą zrównoważonego rozwoju, której integralnym elementem jest koncepcja społecznej odpowiedzialności konsumenta. Pod pojęciem tym rozumiemy „takie zachowania, które respektują normy moralne, pozwalają podejmować świadome, kompetentne decyzje w całym procesie zaspokajania potrzeb, przy akceptowaniu lub nieakceptowaniu produktów, jakie przedsiębiorstwo oferuje na rynku. Brak akceptacji może wynikać z antyśrodowiskowego i antyzdrowotnego działania, a także z nieposzanowania prawa i norm społecznych” (A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, Społeczna odpowiedzialność konsumenta w czasie pandemii. Badania międzynarodowe, SGH, Warszawa 2022).
Widoczne są znaczne dysproporcje pomiędzy wartością subindeksów dla poszczególnych wymiarów społecznej odpowiedzialności konsumenta – najniższą wartość przyjmuje dla wymiaru SPOŁECZNEGO SS=4,72 (I fala – 4,71), co potwierdza wcześniej postawioną tezę, iż poziom indeksu odzwierciedla poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Najwyższą wartość ponownie odnotowano dla wymiaru ŚRODOWISKOWEGO SŚ= 5,60 (I fala 5,63). W przypadku subindeksu EKONOMICZNEGO SE = 5,49 wartość indeksu pozostała na tym samym poziomie. Można powiedzieć, że polscy konsumenci podążają w kierunku społecznej odpowiedzialności zwłaszcza w obszarze środowiskowym, co jest niewątpliwie ważnym sygnałem, choć budzi niedosyt w przypadku postaw społecznych.
W III fali badania także zapytano respondentów, co rozumieją pod pojęciem społecznej odpowiedzialności konsumenta? Co czwarta osoba wskazała, że omawiane pojęcie kojarzy jej się z odpowiedzialną, świadomą konsumpcją; istotnie częściej kobiety, osoby do 34. roku życia. Co piąta osoba utożsamia społeczną odpowiedzialność konsumenta z ochroną środowiska, konsumpcją uwzględniającą środowisko; istotnie częściej osoby legitymujące się wyższym wykształceniem, będące mieszkańcami miast powyżej 200 tys. osób lub od 10 do 190 tys. osób, będące aktywne zawodowo. Co czwarta osoba nie potrafiła udzielić jednoznacznej odpowiedzi.
Wymiar ekonomiczny SOK nabiera szczególnego znaczenia w czasach niestabilności gospodarczej, rosnących kosztów utrzymania gospodarstw domowych i ich członków oraz wysokiej inflacji. Wyniki badań trzeciej fali wskazują na największy odsetek osób, które zadeklarowały, że podczas zakupów liczą się ze swoimi ograniczeniami finansowymi (47 proc. odpowiedzi „zdecydowanie zgadzam się”). Można przypuszczać, że wraz ze wzrostem cen towarów i usług konsumpcyjnych nasilać się będzie tendencja do racjonalnego gospodarowania środkami pieniężnymi konsumentów. Istotne znaczenie mają dla konsumentów także wyznawane wartości, zrównoważony rozwój gospodarczy, uwzględniający poprawę stanu środowiska przyrodniczego oraz zapewnienie godziwych warunków życia dla wszystkich obywateli i przyszłych pokoleń. Zwrócono także uwagę na znaczenie współpracy konsumentów z przedsiębiorstwami i uwzględnianie potrzeb oraz uwag konsumentów w procesie kształtowania oferty rynkowej. Rozkład odpowiedzi badanych w zakresie komponentu ekonomicznego SOK determinowały płeć, wiek respondentów oraz status posiadania dzieci.
Subindeks Społeczna odpowiedzialność konsumenta (SS), będący komponentem SOK, osiągnął po raz kolejny najniższą wartość wśród wyróżnionych subindeksów. Odnotowano niższy udział odpowiedzi pozytywnych na przedstawione stwierdzenia. Tylko w przypadku stwierdzenia: „Jeżeli mam dobre produkty, których już nie będę używać, oddaję je lub odsprzedaję, a nie wyrzucam” osiągnął wartość powyżej 80 proc. wskazań. Najniższą wartość odnotowano w stosunku do stwierdzenia: „Staram się aktywnie angażować w kampanie społeczne na rzecz ochrony środowiska”, co wymaga obywatelskiej postawy i dowodzi świadomości i odwagi konsumenckiej. Największy przyrost w stosunku do wyników 1 fali odnotowały dwa stwierdzenia: „Staram się ograniczać kupowanie produktów tanich, nietrwałych na rzecz produktów o wysokiej jakości i długim okresie użytkowania” (+0,14 pkt.) i „Jeśli dysponuję nadwyżkami żywności, przekazuję je osobom w potrzebie,np., do banków żywności” (+0,12 pkt.), co dowodzi racjonalizacji decyzji zakupowych, które stają się bardziej rozważne, poprzedzone szczegółowym i świadomym zapoznaniem się z ofertą, a z drugiej strony, świadczy o wzroście wrażliwości Polaków wobec drugiego człowieka, a także o wzrastającym poszanowaniu żywności.
Wymiar społeczny SOK nabiera szczególnego znaczenia w czasach szybko rosnącej inflacji i pogarszającego się poziomu i jakości życia, działań wojennych w Ukrainie i wzmożonego napływu obywateli Ukrainy do Polski w związku z kryzysem humanitarnym 2022 roku. Rozkład odpowiedzi badanych w zakresie komponentu społecznego determinowały płeć, wiek respondentów oraz poziom wykształcenia.
Komponent środowiskowy SOK uzyskał najwyższą ocenę spośród wszystkich trzech wymiarów indeksu, wskazując na to, iż kompetencje respondentów w tym zakresie są najbardziej rozwinięte. Trzecia fala Barometru potwierdziła tezy stawiane wcześniej, że wzrastające ceny energii i wody zdecydowanie skłoniły konsumentów do bardziej przemyślanych i racjonalnych zachowań zakupowych. Największy wzrost wartości średniej odpowiedzi (+ 0,15 pkt.) odnotowano w przypadku stwierdzenia dotyczącego kupowania produktów energo- i wodooszczędnych. Na drugim miejscu pod względem przyrostu znalazły się ex aequo stwierdzenia: „Staram się ograniczać odpady konsumenckie w swoim gospodarstwie domowym” oraz „Tam, gdzie to możliwe pakuję produkty do własnych woreczków, pudełek, słoików” (w obu przypadkach wzrost o 0,07 pkt.), świadczące o coraz większej gotowości Polaków do wprowadzania rozwiązań zgodnych z filozofią less lub zero waste, będącej propozycją rozwiązania problemu odpadów pokonsumpcyjnych i poprodukcyjnych. Czynnikami determinującymi rozkład odpowiedzi w zakresie komponentu środowiskowego były przede wszystkim wiek respondentów oraz status posiadania dzieci, cechy te okazały się być statystycznie istotne dla każdego z ośmiu stwierdzeń.
Do każdego wymiaru komentarze napisali eksperci reprezentujący: Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Ceneo.pl, Amazon, Federację Konsumentów, Bank Żywności SOS w Warszawie oraz partnerzy badania: ABR SESTA i Fundacja Brandy Lab.
