Patchwork Capitalism

Rola instytucji w analizie ekonomicznej bywa często marginalizowana, jednak pod wpływem globalnego kryzysu ekonomicznego z 2008 r., który przynajmniej przez część ekonomistów był postrzegany jako czynnik uzasadniający głęboką zmianę metodologiczną, sytuacja ta diametralnie się zmieniła. W konsekwencji coraz większego znaczenia nabiera podejście, którego przedstawiciele próbują badać różnice w układzie instytucjonalnym w poszczególnych krajach i na podstawie analizy empirycznej klasyfikować różne odmiany/modele kapitalizmu (ang. varieties i models) współistniejące w gospodarce światowej. Zgodnie z najbardziej rozpowszechnioną w literaturze przedmiotu definicją model kapitalizmu to układ komplementarnych wobec siebie instytucji, samo zaś pojęcie instytucji traktowane jest dość szeroko, łącznie z tzw. instytucjami nieformalnymi, czyli normami, wartościami, dominującymi postawami itp. Podejście to zasadniczo różni się od dominującego w latach 90. ubiegłego wieku – szczególnie w krajach postsocjalistycznych – stanowiska, zgodnie z którym istnieje tylko jedna odmiana kapitalizmu i proces jej wprowadzania jest w istocie bezalternatywny.

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie zalicza się do najlepszych ośrodków prowadzących badania w zakresie zróżnicowania i ewolucji modeli kapitalizmu w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW). Potwierdzeniem tej pozycji była międzynarodowa konferencja zorganizowana przez Katedrę Ekonomii II w połowie marca. Stanowiła ona podsumowanie badań prowadzonych przez pracowników tej jednostki, zarówno w ramach działalności statutowej katedry, jak i grantu NCN (realizowany przez zespół w składzie: prof. Ryszard Rapacki, kierownik, prof. Juliusz Gardawski, prof. Mariusz Próchniak, dr Adam Czerniak, dr Bożena Horbaczewska, dr Adam Karbowski i dr Piotr Maszczyk; istotny wkład w prace zespołu wniósł również dr Rafał Towalski). W wydarzeniu wzięli udział czołowi przedstawiciele tego nurtu ekonomii instytucjonalnej, tak z kraju, jak i z zagranicy, i to nie tylko ekonomiści, lecz również socjolodzy i politolodzy. Tym samym spotkanie stało się platformą wymiany opinii przedstawicieli wszystkich najważniejszych nurtów nauk społecznych – dyskutowano o naturze i kluczowych czynnikach charakteryzujących ewoluujące odmiany kapitalizmu w postsocjalistycznej części Unii Europejskiej.

Obrady zostały podzielone na trzy sesje. Otwarcia konferencji dokonał kierownik Katedry Ekonomii II prof. dr hab. Ryszard Rapacki, zaś z ramienia władz uczelni prorektor ds. współpracy z zagranicą profesor Jacek Prokop i dziekan Kolegium Gospodarki Światowej prof. dr hab. Marzenna A. Weresa. Pierwszym punktem programu był wykład wygłoszony przez prof. Martina Myanta z brukselskiego European Trade Union Institute (ETUI), dotyczący możliwych ograniczeń związanych z dotychczasowym tzw. zależnym modelem rozwoju dominującym w większości krajów EŚW. Profesor Myant w interesujący i trafny sposób zwrócił uwagę na wyczerpywanie się dotychczasowych czynników umożliwiających wzrost i realną konwergencję w krajach EŚW.

Pierwszy panel (moderator: dr hab Aleksander Sulejewicz, prof. SGH) poświęcono kwestiom wyzwań metodologicznych związanych z badaniami porównawczymi nad powstałym w byłych krajach socjalistycznych kapitalizmem. Prezentacje przedstawili: prof. dr hab. Juliusz Gardawski, prof. Martin Myant, prof. dr hab. Andrzej Wojtyna z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i wspólnie dr dr Adam Czerniak i Piotr Maszczyk. Szczególne zainteresowanie wzbudziło wystąpienie prof. Myanta, który postawił prowokujące pytanie o to, czy instytucje rzeczywiście mają tak wielkie znaczenie, jak się powszechnie przyjmuje, jako czynnik determinujący wyniki gospodarcze krajów postsocjalistycznych. Ożywioną dyskusję wywołała również prezentacja dr dr Adama Czerniaka i Piotra Maszczyka z Katedry Ekonomii II, którzy przedstawili możliwości wykorzystania analizy skupień w podprzestrzeniach za pomocą samouczącego się systemu maszynowego (ang. subspace clustering machine-learning method) w badaniach współistniejących w różnych krajach modeli/odmian kapitalizmu.

Główną osią wystąpień uczestników drugiego panelu (moderator: prof. dr hab. Andrzej Wojtyna) były wyniki badań empirycznych poświęconych naturze i najważniejszym cechom konstytuującym modele/odmiany kapitalizmu wyłaniające się w Europie Środkowej i Wschodniej. W ramach tego panelu wystąpili: prof. Beata Farkas z Uniwersytetu w Szegedzie i pracownicy Katedry Ekonomii II: prof. Mariusz Próchniak oraz wspólnie prof. dr hab. Ryszard Rapacki i dr Adam Czerniak. Zaprezentowane w ramach tej sesji tezy wywołały ożywioną dyskusję, zarówno ze względu na wyłaniające się z badań wnioski (na ile modele kapitalizmu w krajach postsocjalistycznych są do siebie podobne?), jak i z powodu nowatorskich narzędzi analizy statystycznej (sześciokąty podobieństwa pozwalające ocenić, do jakiego modelu kapitalizmu w krajach Europy Zachodniej upodabniają się gospodarki krajów EŚW).

Trzeci panel (moderator: prof. dr hab. Jerzy Osiatyński z PAN) stał się forum interdyscyplinarnej dyskusji przedstawicieli nauk społecznych poświęconej różnym aspektom badań nad modelami i odmianami kapitalizmu. Referaty wygłosili: prof. dr hab. Andreas Nölke z Uniwersytetu we Frankfurcie, prof. dr hab. Krzysztof Jasiecki z Uniwersytetu Warszawskiego i prof. dr hab. Jerzy Wilkin z PAN.

Podsumowania konferencji dokonał prof. dr hab. Ryszard Rapacki. W swoim wystąpieniu sformułował najważniejsze wnioski wynikające z samej konferencji oraz z innych badań prowadzonych tak w SGH, jak i w innych polskich i zagranicznych ośrodkach naukowych. Badania te, co potwierdził też przebieg konferencji, implikują hybrydowy charakter wyłaniającego się w Polsce i innych krajach EŚW kapitalizmu oraz jego niespójność instytucjonalną. Powstałe w krajach postsocjalistycznych matryce instytucjonalne wykazują jednoczesne podobieństwa do dwóch lub nawet trzech różnych modeli kapitalizmu zachodnioeuropejskiego (jakkolwiek największe w stosunku do tzw. modelu śródziemnomorskiego, istniejącego w europejskich krajach basenu Morza Śródziemnego). Równocześnie w tych krajach występuje wyraźny deficyt komplementarności instytucjonalnych będących immanentną cechą rozwiniętego kapitalizmu. Deficyt ten przejawia się m.in. poprzez znaczne rozpiętości między zmiennymi instytucjonalnymi reprezentującymi strony nakładów i wyników w Polsce i pozostałych krajach regionu, a także liczne niedopasowania rozwiązań instytucjonalnych przyjętych w obrębie poszczególnych obszarów oraz pomiędzy tymi obszarami. Jak dobitnie podkreślił prof. Rapacki, wszystkie te cechy uzasadniają terminologiczną propozycję, aby istniejący w Polsce (a także w innych postsocjalistycznych krajach UE) model kapitalizmu określać mianem kapitalizmu patchworkowego.