Integracja społeczno-językowa w środowisku akademickim studentów z doświadczeniem uchodźczym

Prezentację wprowadzającą w zagadnienie tytułowe przedstawiła dr Iryna Dehtiarowa, pełnomocniczka rektora SGH ds. współpracy z uczelniami ukraińskimi, działająca także w Fundacji Rektorów Polskich (FRP).

Głównym źródłem wiedzy pozyskanej na temat różnych aspektów integracji społecznej oraz językowej studentów z doświadczeniem uchodźczym w polskich uczelniach były wyniki badania zrealizowanego w  2022 r. w ramach projektu Erasmus+  “AGILE – Higher education resilience in refugee crises: forging social inclusion through capacity building, civic engagement and skills recognition” (agileproject-erasmus.eu), którego partnerem jest FRP.

Celem badania była m.in. ocena integracji uchodźców w życiu zawodowym i naukowym oraz wypracowanie rekomendacji dla uczelni i polityki publicznej w zakresie integracji uchodźców i adaptacyjności szkolnictwa wyższego. Na potrzeby webinarium analizie zostały poddane dotąd niepublikowane wyniki respondentów z Polski – osób z doświadczeniem uchodźczym w uczelniach polskich. W Europie zdecydowanie brakuje badań, analiz, a tym samym wniosków i rekomendacji dotyczących tego zagadnienia, zważywszy  że dotarcie do studentów z doświadczeniem uchodźczym nie jest łatwe. 

W badaniu udział wzięli m.in. respondenci studiujący w Polsce i stanowili oni 44% wszystkich uczestników badania, większość z nich (68%) to uchodźcy z Ukrainy, pozostali (32%) to studenci – uchodźcy pochodzący z Białorusi, Azerbejdżanu, Nigerii, Kamerunu, Kosowa, Tunezji i Maroka. Status studentów w omawianej grupie był zróżnicowany zarówno ze względu na wiek, kompetencje językowe, jak i wcześniejsze doświadczenia edukacyjne. 

Prelegentka podkreśliła, że znajomość języków obcych przez studentów z doświadczeniem uchodźczym jest warunkiem pozwalającym im na integrację w środowisku akademickim, w konkretnej uczelni oraz na interakcję społeczną z wykładowcami i innymi studentami. Wyniki badania pokazały, że nieznajomość języków obcych stanowi ogromny problem i główną barierę w integracji tej grupy studentów. Przez brak możliwości komunikowania w języku  polskim i angielskim ok. 1/3 studentów-uchodźców studiujących w Polsce czuje się odizolowana od kontaktów z wykładowcami i rówieśnikami. 

W tym kontekście istotne było przyjrzenie się oferowanym metodom wsparcia studentów-uchodźców w zakresie ich integracji, ze szczególnym uwzględnieniem kształcenia językowego. Wyniki badania pokazują, że ponad połowa studentów z omawianej grupy uczestniczyła w kursach językowych oferowanych przez polskie uczelnie, natomiast kursy te, trwające krótko, bo średnio ok. sześciu  miesięcy, nie były wystarczającym wsparciem, aby w pełni korzystać z kształcenia na poziomie wyższym.

Respondenci zapytani o to, jakie formy pomocy  ze strony uczelni przyjmującej są dla nich najwartościowsze podczas  studiów i integracji w nowym środowisku,  na pierwszym miejscu wymienili możliwość uczestniczenia w kursach, a także wsparcie  finansowe, w integracji w środowisku studenckim oraz w podjęciu zatrudnienia.  60% badanych studentów z doświadczeniem uchodźczym korzystało się z różnych form wsparcia oferowanych przez uczelnię na różnych etapach procesu kształcenia.

Wśród największych trudności, z jakimi zmierzyli się po podjęciu studiów w Polsce, poza barierą językową i komunikacyjną, respondenci wymieniali dużą presję związaną z koniecznością przyswajania wiedzy w nowym języku z bardzo wielu przedmiotów oraz duże różnice w programach studiów. Wśród aspektów utrudniających integrację  wymieniono  problemy psychologiczne związane z życiem poza domem i bez rodziny i odczuwaną w związku z tym samotnością. Natomiast wśród czynników, które pomogły w integracji społecznej w uczelniach polskich, respondenci wymienili własną determinację do kontynuowania  kształcenia i wsparcie rodziny. Istotna  była także komunikacja i poczucie przynależności do grupy społecznej (przyjaciele, studenci, osoby z takim samym doświadczeniem uchodźczym), m.in. dzięki zakwaterowaniu w akademiku, nawiązywaniu kontaktów w mediach społecznościowych, zaangażowaniu w aktywność studencką, sportową. Duże znaczenie w adaptacji uchodźców w nowym środowisku miało pozytywne nastawienie kadry uczelni, życzliwa i wspierająca administracja. Studenci podkreślili pozytywny wpływ umożliwienia im przejściowo kształcenia w języku ojczystym w ramach tzw. roku pomostowego. 

W Polsce studenci-uchodźczy cieszą się z możliwości kontynuowania studiów w sytuacji pokoju, bez wojny, odnotowują wysoką jakość kształcenia i poziom studiów, możliwość uzyskania dyplomu europejskiego, co otwiera przed nimi więcej dróg rozwoju.  Respondenci dostrzegają wartość poznania nowej kultury i doskonalenia umiejętności językowych, a także pozytywną i przyjazną atmosferę  w Polsce,  otwartość polskiego społeczeństwa  na  pomoc uchodźcom.

Podsumowując, przede wszystkim należałoby organizować programy skierowane do studentów z doświadczeniem uchodźczym i dostosowane do specyfiki ich potrzeb. Powinni oni otrzymywać więcej możliwości do adaptacji w nowym  środowisku;  można to osiągnąć, stwarzając przestrzeń do angażowania ich w życie studenckie. Ponadto warto rozważyć  zorganizowanie specjalnych szkoleń z zakresu kultury akademickiej, co może  znacznie ułatwić i przyspieszyć odnalezienie się studentów w nowym środowisku (więcej zob. w publikacji "Principles for institutional change and curriculum design to welcome refugee students in Higher Education”. 

Prorektor SGH ds. dydaktyki i studentów dr hab.  Krzysztof Kozłowski, prof. SGH, zwrócił uwagę, że poruszana problematyka jest  złożona  i wymaga od uczelni jako wspólnoty sprawności organizacyjnej przy niejednokrotnie ograniczonych środkach finansowych. Podziękował Kanclerzowi SGH dr. Marcinowi Dąbrowskiemu za ogromną pracę w omawianym aspekcie, kiedy to po agresji Rosji na Ukrainę SGH organizowała wsparcie dla ukraińskich studentów. Wówczas również studenci SGH bardzo spontanicznie udzielali wsparcia swoim kolegom z Ukrainy  , musząc  łączyć swoje codzienne obowiązki i kontynuować studia.  W opinii prof. Kozłowskiego SGH wypełniła to zadanie we właściwy  sposób i w wielu  wymiarach  poczynając od pomocy materialnej, poprzez zapewnienie „dachu nad głową”, zwolnienie z czesnego, na pomocy psychologicznej kończąc. W tamtym czasie najważniejsze było zapewnienie studentom-uchodźcom miejsc w akademikach, czyli po prostu miejsca do życia. Prof. Kozłowski podkreślił, że jeszcze do niedawna uczelnia oferowała wiele miejsc  nie tylko dla studentów, ale także dla rodzin, które musiały uciekać z Ukrainy. Pomoc psychologiczna w najtrudniejszym okresie dotyczyła nie tylko studentów z doświadczeniem uchodźczym, ale także polskich studentów SGH. Dla wielu z nich wydarzenia na Ukrainie były wstrząsem, wymagającym wsparcia psychologicznego.

Rektor Kozłowski zastrzegł jednocześnie, że mimo tego, iż SGH stanęła na wysokości zadania w najtrudniejszym momencie, krótko po wybuchu wojny na Ukrainie, to zasoby i możliwości uczelni SGH są ograniczone. Uczelnia wspiera, natomiast jest odpowiedzialna za wszystkich swoich studentów. Z tego wynika m.in. kwestia ograniczonej liczby miejsc w akademikach. W momencie, kiedy w Polsce mamy do czynienia z konsekwencjami tak daleko posuniętej inflacji i kryzysu gospodarczego, uczelnia nie może na dłuższą metę kontynuować tej samej polityki pomocowej wobec wszystkich chętnych i potrzebujących. Podejście to oznacza konieczność przyjęcia racjonalnej, długofalowej polityki pomocowej po to właśnie, żeby pomoc nadal była możliwa i aby godziła ona potrzeby studentów-uchodźców z potrzebami polskich studentów SGH. Polityka uczelni w tym zakresie musi opierać się na odpowiedzialnym komunikowaniu ograniczoności naszych zasobów po to, żebyśmy mogli nadal nimi dysponować tak długo, jak to będzie potrzebne. Sytuacja ta wymaga uwzględnienia w komunikacji na uczelniach oraz wzajemnego zrozumienia ze strony obydwu wspólnot, które chcą się zintegrować: zarówno wspólnoty akademickiej państwa przyjmującego, jak i  tych, którzy szukają pomocy – wskazał prorektor Kozłowski.

Izabela Godlewska ze Studium Języka Angielskiego SGH zwróciła uwagę na uruchomienie w SGH kursów języka polskiego organizowanych dla obywateli Ukrainy. Wskazała również na ogromną przydatność zajęć językowych dla uchodźców z Afganistanu. Podkreśliła szczególne znaczenie integracji społecznej między uczestnikami kursów, a także między uczestnikami i prowadzącymi zajęcia. 

Wszystkie przytoczone głosy wskazują na to, że uczelnie potrzebują długofalowej polityki względem studentów-uchodźców, dostosowanej do możliwości finansowych i kadrowych. Ważnym zadaniem na przyszłość jest także poprawa mechanizmów integracji studentów-uchodźców w ich nowym środowisku.