Co to jest kryzys finansowy i jak się przed nim ochronić?

Po czym poznać kryzys finansowy?

W praktyce (i literaturze) brak jednego sposobu rozumienia pojęcia kryzysu finansowego, gdyż najczęściej ma on wiele twarzy tzn. składa się z załamania na rynkach finansowych, w sektorze bankowym, jak i ogólnego pogorszenia koniunktury w gospodarce.

Kryzys finansowy można poznać po jego objawach tj. występuje on gdy obserwujemy interwencje rządu, który pomaga sektorowi bankowemu ponoszącemu straty, gdy następuje spadek kursu waluty krajowej, przedsiębiorstwa bankrutują, ludzie na masową skalę tracą pracę, a indeksy giełdowe gwałtownie spadają.

Kryzysy są wynikiem cyklicznych wahań w gospodarce i w systemie finansowym, zatem naiwnością byłoby zakładać, że się nie powtórzą. Jako przykłady kryzysów można podać pęknięcie bańki kredytowej czy gwałtowny spadek cen na rynku nieruchomości mieszkaniowych. Zgodnie z wynikami badań L. Laeven’a i F. Valencii²  w latach 1970-2017 zidentyfikowano aż 151 systemowych kryzysów bankowych na świecie.

Sektor bankowy w największym stopniu determinuje stabilność finansową w krajach UE, ze względu na swój duży rozmiar i kluczowe funkcje, jakie pełni w gospodarce m.in. udzielanie kredytów dla przedsiębiorstw i gospodarstw domowych.

Czy da się zidentyfikować z wyprzedzeniem kryzys finansowy? Wielu badaczy i instytucji finansowych próbuje stworzyć modele, które mają za zadanie identyfikować okresy z podwyższonym prawdopodobieństwem wystąpienia kryzysu. Modele te (zwane modelami wczesnego ostrzegania) uwzględniają szereg zmiennych (np. ceny nieruchomości, dynamika kredytu), których nadmierny wzrost może świadczyć o narastaniu nierównowag w systemie finansowym. Oprócz stosowania tych modeli, na bieżąco sprawdza się, czy system finansowy i gospodarka realna są przygotowane na sytuację kryzysową. W tym celu przeprowadza się testy warunków skrajnych, których wyniki (w zależności od przyjętego scenariusza) wskazują na stopień odporności systemu finansowego, a w konsekwencji gospodarki realnej na szoki.

Niestety nie da się w pełni uniknąć kryzysu finansowego, a często jest tak, że jego wystąpienie można jednoznacznie zidentyfikować dopiero „po fakcie”.

Kto stoi na straży stabilności finansowej?

Aby uniknąć wspominanych negatywnych zjawisk należy zatem z jednej strony prewencyjnie zapobiegać kryzysowi (tj. zmniejszać prawdopodobieństwo jego wystąpienia i jego skalę). Z drugiej strony, gdy kryzys już wybuchnie, trzeba aktywnie nim zarządzać, aby zmniejszyć straty jakie przyniesie.

Jest to zadanie „zespołowe” wszystkich instytucji tworzących sieć bezpieczeństwa finansowego. Celem sieci bezpieczeństwa finansowego jest jednoczesna ochrona klientów instytucji finansowych oraz utrzymanie zaufania do całego systemu finansowego. W jej skład wchodzą:

• bank centralny (w Polsce to Narodowy Bank Polski),
• rząd,
• organ nadzoru mikroostrożnościowego tj. nad poszczególnymi instytucjami finansowymi (w Polsce to Komisja Nadzoru Finansowego),
• system gwarantowania depozytów oraz organ przymusowej restrukturyzacji (w Polsce to Bankowy Fundusz Gwarancyjny).

Wspomniane cztery instytucje tworzą w Polsce organ nadzoru makroostrożnościowego, dbający o stabilność systemu finansowego jako całości (Komitet Stabilności Finansowej).

Organ makroostrożnościowy najczęściej identyfikuje ryzyka w gospodarce i systemie finansowym oraz wskazuje, jakie instrumenty powinny być (antycyklicznie) zastosowane, aby z jeden strony zmniejszyć tempo narastania ryzyka, a z drugiej zwiększyć odporność systemu finansowego na szoki.

W celu zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia kryzysu finansowego bank centralny na bieżąco monitoruje kondycję systemu finansowego oraz dba o stabilność i efektywność dokonywania rozliczeń w systemie płatniczym. Rząd jest odpowiedzialny za uchwalanie regulacji, które banki są zobowiązane przestrzegać, aby móc bezpiecznie funkcjonować.

Logika tych regulacji polega na wymaganiu posiadania przez banki odpowiednio wysokich zasobów kapitału i płynności, proporcjonalnie do ryzyka, jakie podejmują w swojej działalności.

Z kolei organ mikroostrożnościowy prowadzi inspekcje w bankach i weryfikuje, czy faktycznie spełniają one wymogi i regulacje ostrożnościowe.
Jeśli mimo starań powyższych instytucji kryzys wybuchnie, sieć bezpieczeństwa finansowego stara się ograniczyć jego negatywny wpływ na gospodarkę. Wówczas bank centralny dostarcza bankom płynność, organy nadzoru mikro- i makroostrożnościowego łagodzą wymogi nadzorcze, aby banki mogły kontynuować udzielanie kredytów.

Bankom, które ponoszą znaczne straty i nie są w stanie poprawić swojej kondycji, powinno się pozwolić na upadek w sposób uporządkowany i wówczas deponentom wypłacane są środki gwarantowane. Wtedy fundusz gwarantowania depozytów wypłaca klientom środki zgromadzone na rachunkach depozytowych, objętych gwarancjami do 100 tys. euro.

Czy pandemia koronawirusa COVID-19 wywoła kryzys finansowy?

Czy w okresie pandemii COVID-19 mamy do czynienia z kryzysem finansowym? Na początku 2020 r. ryzyko zaburzeń na rynkach finansowym i w gospodarce zostało ograniczone przez (wspominane wyżej) szybkie antykryzysowe działania instytucji sieci bezpieczeństwa finansowego, łagodną politykę pieniężną oraz wsparcie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, udzielone przez rząd w formie gwarancji, grantów i innych programów („tarcz”), sfinansowanych ze źródeł publicznych.

Jednocześnie odporność sektora bankowego i jego płynność są wciąż wysokie, co świadczy o możliwości absorpcji przyszłych strat powstałych np. na skutek oczekiwanego pogorszenia spłacalności kredytów w sytuacji osłabienia koniunktury.

Mimo to, banki cechują się obecnie coraz niższą zyskownością, co zmniejsza ich możliwości do dalszego rozwoju i zwiększania odporności. Teraz także przestrzeń do dalszego łagodzenia norm ostrożnościowych i wsparcia fiskalnego są mniejsze niż na wiosnę 2020 r. Zatem wyzwania dla stabilności finansowej są bardzo duże, zważywszy na rosnącą tzw. „drugą falę” COVID-19 i nakładane kolejne ograniczenia w działalności gospodarczej.

Powstaje pytanie, czy zatem przedsiębiorstwa są gotowe na kryzys finansowy? Zgodnie z wynikami badań M. Iwanicz-Drozdowskiej niemalże połowa przedsiębiorstw nie posiadała planów ciągłości działania na wypadek kryzysu. Z kolei badanie KoronaBilans MŚP Krajowego Rejestru Długów wskazuje, że pandemia koronawirusa wpłynęła na produkcję, sprzedaż bądź świadczenie usług u ponad 60% przedsiębiorstw. Zadowalająca jest jednak deklaracja 60% przedsiębiorstw o podjęciu działań przygotowujących na drugą falę pandemii.

Warto również spojrzeć na przygotowanie gospodarstw domowych na pandemię. Badanie Ł. Kurowskiego i E. Malinowskiej-Misiąg potwierdza, że ponad połowa gospodarstw domowych w Polsce posiadała oszczędności pozwalające na przeżycie maksymalnie 3 miesięcy. Pozytywnym aspektem jest jedynie niewielka część gospodarstw domowych, które mają problemy z regulowaniem zobowiązań, co w porównaniu z innymi krajami należy ocenić zadowalająco.

Przypisy:

^{[1] Należy zdecydowanie podkreślić, że opinie wyrażone w niniejszej publikacji są opiniami wyłącznie autorów i nie przedstawiają stanowiska organów Narodowego Banku Polskiego (NBP).
[2] L. Laeven, F. Valencia, Systemic Banking Crises Database II, IMF Economic Review, No. 68, 2020, s. 307–361, https://doi.org/10.1057/s41308-020-00107-3.}

DR ŁUKASZ KUROWSKI,
adiunkt w Katedrze Systemu Finansowego,
Instytut Finansów,
Kolegium Zarządzania i Finansów

Adiunkt w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Jego zainteresowania badawcze obejmują edukację finansową, bankowość międzynarodową oraz stabilność finansową. Współautor wielu artykułów dotyczących polityk pieniężnej i makroostrożnościowej. Jeden z artykułów został wyróżniony w konkursie ESRB pt. 2018 Ieke van den Burg Prize for Research on Systemic Risk.

DR PAWEŁ SMAGA,
adiunkt w Katedrze Systemu Finansowego,
Instytut Finansów,
Kolegium Zarządzania i Finansów

Adiunkt w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Zakres jego zainteresowań badawczych obejmuje stabilność finansową, ryzyko systemowe i regulacje sektora bankowego. Współautor i recenzent wielu artkułów na liście JCR. Za rozprawę doktorską otrzymał nagrodę Prezesa Zarządu BFG i wyróżnienie w konkursie Prezesa NBP. Autor monografii pt. „Polityka makroostrożnościowa w sektorze bankowym. Teoria i praktyka.” wydanej przez Oficynę Wydawniczą SGH w Warszawie w 2020 r., w której można znaleźć więcej informacji nt. sposobów identyfikacji i zapobiegania kryzysom finansowym.