Stanisław Wojciechowski – prezydent z SGH

W 2022 r. mija sto lat od wyboru profesora Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie (późniejszej SGH) na urząd prezydenta RP – jako drugiego szefa państwa po Gabrielu Narutowiczu.  I choć z murów naszej uczelni wyszło później wielu ministrów, a nawet premierów – tylko jedna osoba sięgnęła po najwyższą państwową godność.  

Stanisław Wojciechowski urodził się 15 marca 1869 r. w Kaliszu, w rodzinie wywodzącej swoje szlachectwo z XV wieku. Uczęszczał do gimnazjum w Kaliszu, a w 1888 r. podjął studia na Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie związał się z polskimi konspiracyjnymi grupami niepodległościowymi. Dwukrotnie aresztowany przez Rosjan, w 1892 r. opuścił Warszawę. Wyjechał do Zurychu, a następnie do Paryża i Londynu. Po utworzeniu Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich wszedł w skład jego zarządu.

W 1893 r. z emigracji wyruszył incognito do Warszawy, ażeby wspomóc powstającą tam właśnie Polską Partię Socjalistyczną. Był to bardzo aktywny okres w jego życiu. Uczestniczył w partyjnych zjazdach, utrzymywał kontakty pomiędzy różnymi grupami robotniczymi, drukował „bibułę”, w tym – słynnego „Robotnika”, dostarczał broń i maszyny drukarskie. W tym czasie zakonspirowana PPS finansowała utrzymywanie tylko dwóch, najważniejszych swoich działaczy: Stanisława Wojciechowskiego i Józefa Piłsudskiego. Obaj przez kilka następnych lat wspólnie prowadzili sprawy partii.

Zmęczony konspiracją i namówiony do tego przez żonę Marię, na początku XX wieku Wojciechowski wycofał się z aktywnej działalności partyjnej i osiadł w Anglii w kolonii tołstojowców. W 1906 r., korzystając z politycznej odwilży, powrócił do Warszawy. Stracił wówczas bezpośredni kontakt z PPS i Piłsudskim, poświęcając się działalności spółdzielczej ze swoim drugim wielkim przyjacielem – filozofem Edwardem Abramowskim. Założył m.in. Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych oraz tygodnik poświęcony tej sferze, którymi następnie kierował. Za namową Stefana Żeromskiego nazwał to czasopismo „Społem”. Wkrótce potem nazwa ta zaczęła jednoczyć  wszystkich polskich spółdzielców.

W czasie I wojny światowej Stanisław Wojciechowski przebywał w Rosji. Działał tam w Komitecie Narodowym Polskim i organizował pomoc dla uchodźców wraz z przyszłym premierem Władysławem Grabskim. Zaangażował się również w tworzenie armii polskiej w Rosji. Zagrożony aresztowaniem przez bolszewików powrócił w czerwcu 1918 roku do kraju. Niemal natychmiast rzucił się w wir działalności społecznej i politycznej. Po odnowieniu kontaktów z Józefem Piłsudskim, w styczniu 1919 roku został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Ignacego Paderewskiego, a następnie Leopolda Skulskiego. W latach kształtowania się polskiej państwowości, m.in. współorganizował policję państwową, tworzył zręby administracji lokalnej i walczył o formę przyszłej konstytucji. Kiedy Paderewski reprezentował Polskę na konferencji paryskiej, zastępował go w Warszawie jako faktyczny wicepremier.

W roku akademickim 1919/1920 Wojciechowski został profesorem w Wyższej Szkole Handlowej (czyli późniejszej SGH). Objął wówczas Katedrę Spółdzielczości. Wykładał historię i teorię kooperacji, wraz z dodatkowo uruchomionym seminarium Z inicjatywy przyszłego prezydenta powstało też studenckie Koło Spółdzielców Spożywców.

W 1922 r. wystartował w wyborach do Senatu – jednak przegrał rywalizację, a w grudniu 1922 r. PSL Piast wystawił jego kandydaturę w wyborach prezydenckich. Tę rywalizację Wojciechowski także przegrał, choć zdobył szerokie poparcie Zgromadzenia Narodowego. Po zamordowaniu prezydenta Gabriela Narutowicza ponownie wystawiono jego kandydaturę i 20 grudnia 1922 r. znaczną większością głosów Stanisław Wojciechowski został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na stanowisko prezydenta RP. Szybko udało mu się uspokoić rozchwiane nastroje społeczne, grożące wybuchem po śmierci Narutowicza. Grożące Polsce niebezpieczeństwo wybuchu konfliktu wewnętrznego zostało zażegnane.  

Warto przypomnieć w tym kontekście, że Wojciechowski, który właśnie został głową państwa, stał na stanowisku, że niezależnie od obrotu spraw powinien wywiązać się z wcześniej podjętych zobowiązań wobec studentów WSH. Przez kilka następnych tygodni – już jako urzędujący prezydent – przychodził na uczelnię prowadzić wykłady dla studentów. Także w późniejszych latach związki Wojciechowskiego z SGH nie osłabły.

13 lutego 1924 roku na mocy ustawy, WSH została wyniesiona do statusu równego państwowym szkołom akademickim. Pod opublikowaną treścią tej ustawy znalazły się  trzy podpisy: prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, premiera Władysława Grabskiego oraz  ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Bolesława Miklaszewski.ego Dwóch pierwszych było dawnymi profesorami WSH, trzeci – urlopowanym dyrektorem uczelni, późniejszym jej pierwszym rektorem.  

Urząd prezydenta pełnił Wojciechowski przez trzy lata i 145 dni. Przez niemal cały ten okres silnie angażował się w budowanie autorytetu młodej polskiej władzy. Gdy 12 maja 1926 roku Józef Piłsudski wszczął bunt i rozpoczął zamach stanu, ruszając z wojskiem w kierunku Warszawy. Wojciechowski starał się go zatrzymać, wykorzystując szacunek należny  głowie państwa. Bezskutecznie. 14 maja wobec znacznej przewagi wojsk Piłsudskiego, groźby wybuchu wojny domowej i ewentualnej agresji sąsiadów, Wojciechowski złożył na ręce marszałka sejmu dymisję ze stanowiska prezydenta. Było to jego ostateczne pożegnanie z czynną polityką.

Na politycznej emeryturze Wojciechowski kontynuował działalność w „Społem”, powrócił również do pracy naukowej i akademickiej, wykładając w Wyższej Szkole Handlowej, która w 1933 r. zmieniła nazwę na SGH oraz w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. W SGH wykładał Historię ruchu spółdzielczego. Wykład przeznaczono tylko dla kierunku spółdzielczego, jednak nadano mu status obowiązkowy. W miarę zapotrzebowania ze strony studentów uruchamiano też seminarium. Taki stan utrzymał się do końca okresu międzywojennego.

Równocześnie Wojciechowski wrócił do pracy w spółdzielczości W latach 1928-1929 pełnił funkcję dyrektora Spółdzielczego Instytutu Naukowego, a następnie zasiadał w Radzie Naukowej Instytutu. Pisał wiele artykułów i prac naukowych, zajmując się przede wszystkim zagadnieniami spółdzielczości.

Okupację niemiecką drugi polski prezydent przeżył w swoim domu, z którego Niemcy wysiedlili go w czasie Powstania Warszawskiego. Trafił wówczas do obozu przejściowego Dulag 121 w Pruszkowie. Zmarł niemal całkowicie zapomniany 9 kwietnia 1953 roku w Gołąbkach pod Warszawą. Pochowany został w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

„Dla mnie każda wizyta na uczelni, pobyt w takiej auli, w której zgromadzili się dostojni gości, profesorowie, studenci, jest źródłem wielkich emocji. Wyższe uczelnie to wyjątkowe miejsce, a Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, w której właściwie od początku pracował mój pradziadek i która odwołuje się do wartości ważnych dla samej uczelni, dla studentów, dla pracowników, jest niezwykle ważna także dlatego, że hołduje tym samym wartościom, które on sam w życiu uważał za najważniejsze. Byłam więc bardzo wzruszona, gdy słyszeliśmy dziś o wartościach i cieszę się, że mamy do czynienia z kontynuacją. Zmieniają się pokolenia, przychodzą nowi ludzie, ale wartości i zasady pozostają wciąż te same.

Mój pradziadek był bardzo skromną osobą. Uważał, że istotne jest działanie, praca dla innych, praca naukowa i kształcenie. Przywiązywał wagę do drobnych, ale istotnych rzeczy, a  wszystkie pozostałe i mniej ważne były dla niego tylko niepotrzebnym dodatkiem. Cenił pracę z ludźmi i dla ludzi. Taki był zawsze – niezależnie od tego, czy przebywał na uczelni, pełnił funkcje publiczne, działał w „Społem” czy w kręgu rodzinnym. Skromność ponad wszystko!” Taki był Stanisław Wojciechowski –  powiedziała Małgorzata Maria Kidawa-Błońska, wicemarszałek Sejmu.

Bibliografia

Piórem prezydenta:

• Stanisław Wojciechowski, Moje wspomnienia, t. I-II, wstęp i oprac. Jerzy Łazor, Muzeum Historii Polski, Warszawa 2017
• Stanisław Wojciechowski, Wybór pism spółdzielczych, wybór, wstęp i oprac. Kamil Piskała, Oficyna Naukowa, Warszawa 2020
• Stanisław Wojciechowski, Wspomnienia, orędzia, artykuły, oprac. M. Groń-Drozdowska, M. M. Drozdowski, Warszawa 1995

Opracowania:

• Piotr Wróbel, Stanisław Wojciechowski, prezydent Rzeczypospolitej 20 XII 1922–14 V 1926, [w:] Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, red. Andrzej Chojnowski, Piotr Wróbel, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992
• Zygmunt Kaczmarek, Trzej prezydenci II Rzeczypospolitej, Warszawa 1988, s. 66–174
• Zdzisław Pawluczuk, Konspirator i prezydent. Rzecz o Stanisławie Wojciechowskim, Lublin 1993
• Aleksandra Kosicka, Gabinet Paderewskiego, 16 I 1919–9 XII 1919, [w:] Janusz Faryś, Janusz Pajewski, Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań 1991, s. 41–53.
• Ludwik Malinowski, Politycy Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939 (służba i życie prywatne), cz. I, Toruń 1995, s. 183–201
• Adam Wątor, Gabinet Leopolda Skulskiego, 13 XII 1919– 9 VI 1920, [w:] Janusz Faryś, Janusz Pajewski, Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań 1991, s. 55–61

Na fotografii prezydent Stanisław Wojciechowski, 1926 r., autor Narcyz Witczak-Witaczyński