Adaptacja miast do zmian klimatycznych

Ok. 60% ludności Polski mieszka w miastach, które są szczególnie wrażliwe na zmiany klimatyczne. Zjawiska, takie jak fale upałów, intensywne opady deszczu, susze czy powodzie stają się coraz częstsze, co wymaga wdrożenia odpowiednich strategii adaptacyjnych. Adaptacja miast polega więc na dostosowaniu infrastruktury, zarządzaniu zasobami oraz wprowadzeniu polityki i działań, które zwiększą odporność miast na ekstremalne zjawiska pogodowe. Celem artykułu jest wskazanie koniecznych kroków w procesie adaptacji miast do zmian klimatycznych. Poniżej zostały przedstawione kroki niezbędne w tym procesie.

ANALIZA RYZYKA

Podstawowym krokiem w procesie adaptacji jest dokładna analiza ryzyka. Miasta muszą bowiem zrozumieć, jakie zagrożenia klimatyczne są najbardziej prawdopodobne w ich regionie. Wzrost temperatury, ekstremalne zjawiska pogodowe, wzrost poziomu morza to tylko część potencjalnych zagrożeń, z którymi miasta będą musiały się zmierzyć. Pierwszy z podanych przeze mnie aspektów, czyli wzrost temperatury w miastach, możemy prześledzić na przykładzie miasta stołecznego Warszawy. Przyglądając się dokładnie danym zawartym w publikacji Klimat Warszawy, przygotowanej przez Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego m.st. Warszawy, możemy zauważyć, że średnia temperatura powietrza w tym mieście w ciągu ostatnich 250 lat wynosiła 7°C. Tak było do lat 90. XX wieku. Ostatnia dekada ub. w. rozpoczęła trwający do dzisiaj okres, gdy średnie temperatury roczne w mieście przekraczają 8°C i jest to tendencja wyraźnie rosnąca, co w znaczący sposób wpłynie na zmiany pogody i warunki życia w mieście. Istnieje bowiem duże prawdopodobieństwo, że:

• Wzrośnie liczba dni i nocy bardzo ciepłych w ciągu roku oraz wydłuży się okres występowania tych dni – wydłuży się lato, które zacznie się już późną wiosną i skończy wczesną jesienią. Dotychczas bardzo ciepłych dni w roku mieliśmy ok. 40, głównie w lipcu i sierpniu, natomiast w połowie XXI wieku będzie ich ponad 45, także w czerwcu i we wrześniu. Dokuczliwość upałów dla mieszkańców miasta dodatkowo potęgowana jest przez zabudowę miejską i zanieczyszczenie powietrza. Temperatura w Śródmieściu jest wyższa niż na przedmieściach Warszawy, a liczba gorących nocy jest nawet czterokrotnie wyższa. Gorące noce z temperaturą minimalną powyżej 20°C powodują kłopoty ze snem i dodatkowe zmęczenie organizmu.
• Spadnie liczba dni mroźnych oraz skróci się okres zalegania śniegu w zimie. W połowie XXI wieku liczba dni z maksymalną temperaturą poniżej 0°C spadnie do ok. 25 z ok. 35 obecnie. Koszty odśnieżania ulic zapewne zmaleją, ale uciążliwym komarom czy kleszczom łatwiej będzie przeżyć zimę.
• Wzrośnie liczba dni z ulewnym deszczem w ciągu roku i wzrośnie maksymalna wartość opadu dobowego powyżej 80 mm/m2. Obecnie ulewy zdarzają się 12 razy w roku. Około 2050 r. ulewy będą występowały 15 razy w roku. Na większe sumy opadów może być narażona południowa i wschodnia część Warszawy.
• Wzrośnie częstotliwość występowania fal powodziowych na Wiśle oraz jej dopływach w obrębie miasta, takich jak np. rzeki Wilanówka i Długa, Potok Służewiecki czy Kanał Bródnowski i Kanał Gocławski.
• Wzrośnie siła wiatru w przypadkach przesuwania się frontów atmosferycznych nad miastem.

JAK ZMIENI SIĘ ŻYCIE W MIEŚCIE?

Wysokie ryzyko dotyczy wystąpienia następujących negatywnych skutków zmian klimatu w mieście: 

• Każdy dodatkowy dzień upalny przynosi ponad pięć dodatkowych zgonów wśród warszawiaków, głównie wśród osób starszych i z chorobami płuc. Takich osób w Warszawie przybywa ze względu na ogólny trend starzenia się społeczeństwa oraz wpływ zanieczyszczenia powietrza na zdrowie mieszkańców.
• W upalne dni dochodzi do ogrzania powierzchni miasta nawet do temperatury 43°C i więcej. Taka temperatura może deformować tory kolejowe czy tramwajowe, a także topić uliczny asfalt. Trwające ponad 10 dni okresy upalne, połączone z suszą, mogą spowodować ograniczenie dostaw energii elektrycznej dla miasta lub niespodziewane wyłączenie prądu. Mieszkańcy mogą znaleźć ochłodę w takich przypadkach na terenach zielonych (w parkach, ogrodach, lasach), w okolicach fontann i lokalnych zbiorników wodnych.
• Skutki susz mogą być szczególnie dotkliwe dla miejskiej zieleni (lasów, łąk i zbiorowisk roślinnych), która jest ważnym elementem Systemu Przyrodniczego Warszawy. Warszawa ma ubogi układ hydrograficzny (rzeki, potoki, kanały, jeziorka i stawy), a duży udział powierzchni nieprzepuszczalnych (chodników, dróg), co powoduje, że woda spływa do kanalizacji i nie zasila gleby ani wód podziemnych, z których rośliny mogłyby czerpać wilgoć w czasie suszy. 
• Ulewy z opadem powyżej 20 mm/m2 /dobę będą powodować podtopienia i zakłócenia w funkcjonowaniu infrastruktury miejskiej, np. transportowej czy kanalizacyjnej, co przyczyni się do zalewania domów (głównie piwnic) i terenów niżej położonych. W latach 2008–2014 ze wszystkich zagrożeń meteorologicznych największe straty materialne w Warszawie spowodowały ulewy.
• Silny wiatr jest powodem największej liczby drobnych lub obszarowych uszkodzeń infrastruktury miejskiej, budynków mieszkalnych i terenów zielonych. Silny wiatr może być przyczyną lokalnych przerw w dostawie prądu, a także wypadków, które pociągają za sobą ofiary śmiertelne.
• Powódź może zagrozić znacznemu obszarowi Warszawy – licznym budynkom i kluczowej infrastrukturze miejskiej, w tym odpowiadającej za zaopatrzenie w wodę, odprowadzanie ścieków i produkcję prądu. Taki scenariusz możliwy jest jednak tylko wtedy, gdy wody Wisły i innych rzek nie zostaną utrzymane na terenie położonym między wałami przeciwpowodziowymi. Wszystkie obiekty położone w międzywalu mogą zostać zniszczone.

Aby temu zapobiec w nowoczesnych miastach powinno być odpowiednie:

1. Planowanie przestrzenne

Skuteczne adaptowanie miast do zmian klimatycznych wymaga przemyślanego planowania przestrzennego. Nowoczesne infrastruktury i systemy urbanistyczne muszą być projektowane z myślą o zmieniających się warunkach klimatycznych. Zieleń miejska, otwarte przestrzenie, a także systemy odwadniające są kluczowe dla zdolności miast do radzenia sobie z ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi. Przykłady zastosowania technologii ekologicznych można zauważyć nawet w niewielkich wsiach czy miasteczkach. Rozwiązania te pokazują, jak niewiele trzeba, żeby móc połączyć czerpanie przyjemności z życia lub zwyczajne codzienne prace ze wspieraniem środowiska.

Jednym z takich rozwiązań jest postawienie ponad trzystu lamp ulicznych zasilanych przez energię słoneczną. Wiele takich urządzeń możemy spotkać we Wrocławiu. Lampy posiadają system inteligentnego zarządzania oświetleniem, które dostosowują natężenie światła do warunków panujących na zewnątrz.

2. Zrównoważony transport

Transport miejski jest jednym z głównych emitentów gazów cieplarnianych. Dlatego też kluczowym elementem adaptacji miast do zmian klimatycznych jest promowanie zrównoważonych środków transportu, takich jak transport publiczny, rowery czy też piesze spacery. Rozwój infrastruktury rowerowej i pieszej oraz inwestycje w transport publiczny są kluczowe dla ograniczenia emisji CO2 związanych z transportem. Dlatego też coraz częściej w miastach powstają parkingi dla samochodów Parkuj i Jedź. Pozwala to na pozostawienie samochodu poza miastem i ułatwia korzystanie z transportu publicznego. Dość ciekawą alternatywą dla pomysłu rozległych parkingów jest automatyczny parking, który został niedawno otwarty przy dworcu PKP w Katowicach. Na tradycyjnym parkingu w tym miejscu zmieściłoby się tylko 40 samochodów, podczas gdy dzięki nowoczesnemu rozwiązaniu na tej samej powierzchni mieści się aż 240 pojazdów. Parking składa się z dwóch zespołów maszyn, które działają z wykorzystaniem inteligentnego systemu rotacyjnego i przechowywania pojazdów na specjalnych platformach. Pierwszy zestaw ma 67 metrów długości i dysponuje 12 modułami parkingowymi. Drugi ma długość 45 metrów i składa się z ośmiu modułów. Każdy moduł ma niezależny wjazd i wyjazd. Jest to innowacyjne rozwiązanie dla miast o gęstej zabudowie, cierpiących na brak wystarczającej liczby miejsc parkingowych.

3. Infrastruktura odpornościowa

W obliczu coraz częstszych i intensywniejszych zjawisk ekstremalnych, takich jak powodzie czy burze, miasta muszą inwestować w infrastrukturę odpornościową. Oznacza to budowę systemów drenażowych, zbiorników retencyjnych i innych rozwiązań, które pomogą zminimalizować skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych. Doskonałym tego przykładem jest Zbiornik Racibórz Dolny. Instalacja została zaprojektowana jako polder, czyli suchy obiekt, który będzie wypełniany wyłącznie w przypadku powodzi. W momencie nadejścia fali, polder będzie piętrzyć wodę, zabezpieczając obszar ok. 600 km2 od Raciborza przez Kędzierzyn-Koźle, Brzeg, Opole, Oławę, aż po Wrocław. Inwestycja ochroni przed żywiołem blisko 2,5 mln mieszkańców w trzech województwach: śląskim, opolskim i dolnośląskim. Cały obiekt ma powierzchnię 26,3 km2 i pomieści 185 mln metrów sześciennych wody, czyli tyle, ile zmieściłoby się w 226 Pałacach Kultury. Warto też wspomnieć, że inwestycja Zbiornik Racibórz Dolny była największą inwestycją hydrotechniczną w Polsce, która uchroniła we wrześniu 2024 r. mieszkańców wcześniej wspomnianych województw przed utratą dachu nad głową.

4. Zieleń miejska

Ostatnim, lecz nie mniej istotnym aspektem adaptacji miast do zmian klimatycznych jest zieleń miejska, która pełni kluczową rolę w łagodzeniu skutków zmian klimatycznych. Parki, aleje drzewa, ogrody i inne obszary zielone pomagają w absorpcji CO2, redukcji efektu miejskiej wyspy ciepła oraz zapewnieniu schronienia przed ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi, takimi jak upały czy powodzie. Dlatego też rozwój i ochrona zielonych przestrzeni miejskich powinny być ważnym elementem strategii adaptacyjnych miast. Warto przy tym wspomnieć o tym, że w Warszawie w samym tylko 2023 r. przybyło około 100 tys. nowych drzew. Tym samym, jest ona jedną z najbardziej zielonych stolic Europy. W granicach administracyjnych miasta znajduje się ponad 8 tys. ha powierzchni leśnej, jest to 15% powierzchni miasta. Warszawa jest zatem trzecią najbardziej zalesioną stolicą Europy, tuż za Oslo i Bernem.

Adaptacja miast do zmian klimatycznych to proces złożony i wielowymiarowy, który wymaga współpracy wielu różnych interesariuszy. Miasta muszą dostosować swoją infrastrukturę, rozwijać zieleń miejską, angażować społeczność lokalną, opracowywać skuteczne polityki i zarządzać finansami, aby efektywnie radzić sobie z wyzwaniami, jakie stawiają przed nimi zmiany klimatyczne. Dzięki odpowiednim działaniom miasta mogą stać się bardziej odpornymi i zrównoważonymi miejscami do życia, które przynoszą korzyści zarówno ludziom, jak i środowisku.  

EMILIA STEFANISZYN, przewodnicząca SKN Gospodarki Obiegu Zamkniętego

Bibliografia:
1. Instytut Ochrony Środowiska – Instytut Badawczy, Podręcznik adaptacji do zmian klimatu dla miast, 28.09.2023, [www.ios.edu.pl], (dostęp: 21.10.2024 r.).
2. Parlament Europejski, Emisje CO2 z samochodów: fakty i liczby, 11.04.2019, [www.europarl.europa.eu], (dostęp: 20.10.2024 r.).
3. Albert Lewandowski, Przykłady Smart Cities Jakie są inteligentne miasta w Polsce? 04.08.2019, [www.almine.pl], (dostęp: 21.10.2024 r.).
4. Magdalena Młochowska, Karol Podgórski, Warszawa staje się jedną z bardziej zielonych europejskich stolic. Ponad 15 proc. powierzchni stanowią lasy., 08.04.2024, [www.biznes.newseria.pl], (dostęp: 20.10.2024 r.).
5. Instytut Geodezji i Kartografii, ADAPTCITY – strategia adaptacji do zmian klimatu, 01.07.2019, 
[www.igik.edu.pl], (dostęp: 20.10.2024 r.).
6. Jolanta Pawlak, Magdalena Załupka i in., Klimat Warszawy, [www.architektura.um.warszawa.pl], 
(dostęp: 21.10.2024 r.).
7. Państwowe Gospodarstwo Wodne. Wody Polskie, Zbiornik przeciwpowodziowy Racibórz Dolny na rzece Odrze w woj. śląskim (polder), [www.gliwice.wody.gov.pl], (dostęp: 21.10.2024 r.).
8. Redakcja WKATOWICACH.eu, Automatyczny parking w Katowicach na Tylnej Mariackiej, 13.11.2023, [www.w katowicach.eu], (dostęp: 20.10.2024 r.).