Międzynarodowa konferencja na temat szarej strefy i unikania opodatkowania, odbywająca się od 2009 r., zagościła w dniach 25–28 września br. w SGH. Jej tegoroczna edycja pt. „The 9th International Conference: The Shadow Economy, Tax Behaviour and Insights from Big Data” przyciągnęła ponad 60 gości z Europy, Azji i obu Ameryk.
Co dwa lata na konferencje Shadow przyjeżdżają dziesiątki wiodących badaczy gospodarki nierejestrowanej z całego świata. W SGH podczas „9. Międzynarodowej konferencji: Szara strefa gospodarki, zachowania podatkowe i wnioski płynące z analizy dużych zbiorów danych” rozmawiano na dwóch sesjach plenarnych, licznych sesjach równoległych i osobnej sesji poświęconej perspektywie decydentów z zakresu polityki fiskalnej.
Jednym z honorowych gości konferencji był Norman Loayza, dyrektor Globalnej Grupy Wskaźników (Global Indicators Group) w Banku Światowym, wieloletni ekspert BŚ oraz autor wielu książek i artykułów w wiodących międzynarodowych czasopismach poświęconych gospodarce nieformalnej. Zwrócił on uwagę na jej dwojakie korzenie: z jednej strony, sprzyja jej niski poziom rozwoju, z drugiej strony (niezależnie od poziomu rozwoju), wadliwe instytucje. Podkreślił przy tym, że walka z gospodarką nieformalną w państwach rozwijających się powinna odbywać się na innych zasadach niż w państwach rozwiniętych, tj. z większym naciskiem na bodźce zachęcające do formalizacji aniżeli kary za jej brak.
Wiele tekstów prezentowanych na konferencji rozwijało tę myśl. Na przykład Catalina Granda Carvajal z Banku Centralnego Kolumbii pokazała przy pomocy modelu równowagi ogólnej, że reforma obniżająca opodatkowanie wynagrodzenia za pracę o 13,5 p.p. doprowadziła do realokacji pracowników w stronę sektora formalnego, wzrostu ogólnego poziomu płac, a także produktywności. Hirofumi Takikawa z Uniwersytetu w Kobe wykazał, rozszerzając znany z teorii optymalnego opodatkowania model noblisty Jamesa Mirrleesa, że aby administracyjne działania formalizacyjne przyniosły optymalny efekt, muszą być rozpatrywane łącznie z konstrukcją całego systemu podatkowego.
Także honorowy mówca Niels Johannesen – profesor Uniwersytetu w Oksfordzie oraz dyrektor tamtejszego Centrum Opodatkowania Biznesu (Centre for Business Taxation) – zaprezentował nowy model interakcji pomiędzy podmiotami unikającymi opodatkowania a administracją fiskalną, która dysponuje niepełną informacją na ich temat.
Wiele innych prezentacji było poświęconych strategicznym zachowaniom przedsiębiorstw, w tym szczególnie międzynarodowych, oraz ogólniej podatników. Wojciech Kędziora z Uniwersytetu Warszawskiego pokazał ekonometryczne dowody na to, że wprowadzenie w Polsce ogólnej klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania w 2016 r. co do zasady ograniczyło praktyki przesuwania zysków. Do wyjątków należy m.in. kanał płatności odsetkowych od długu wewnątrz grupy kapitałowej, których nienaturalnie wysoki poziom wykazała w innym badaniu ekonometrycznym Federica Daniele z Banku Włoch. Marco De Simoni, także z Banku Włoch, stworzył i przeanalizował unikatową bazę tzw. firm buforowych, utrudniających wykrycie oszustw podatkowych. Posłużył się w tym celu bazą wyroków włoskiego Sądu Najwyższego, a także tamtejszych zgłoszeń na temat podejrzanych transakcji. Za pomocą modelu regresji logistycznej stworzył też wskaźnik ryzyka uwikłania w takie transakcje.
Szczególną tradycją konferencji Shadow jest sesja, na której prezentowana jest perspektywa decydentów (ang. policy session). Naszym gościem był podsekretarz stanu w Ministerstwie Finansów Jarosław Neneman, który przedstawił znaczący wysiłek podejmowany w ostatnich miesiącach przez Międzyresortowy zespół ds. przeciwdziałania szarej strefie, powołany na podstawie rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 19 marca 2025 r. Jak pokazują doświadczenia innych państw, warunkiem koniecznym skutecznych działań jest współdziałanie różnych instytucji, koordynacja i wymiana informacji. Marek Skawiński – były dyrektor Departamentu Polityki Makroekonomicznej w Ministerstwie Finansów – przedstawił serię inspirujących porównań międzynarodowych. Odwołał się m.in. do wyników badań dla Danii, pokazujących szczególnie niski odsetek utraconych dochodów podatkowych przypisywany roli, jaką odgrywa raportowanie przez strony trzecie.
Każda edycja konferencji Shadow ma temat specjalny, którym tym razem były wnioski z analizy dużych zbiorów danych (big data). W tym nurcie padło wiele interesujących propozycji. Saverio di Giorno z Uniwersytetu w Pizie zademonstrował obiecujące możliwości związane z wykorzystaniem zdjęć satelitarnych w pomiarze nieraportowanej działalności w sektorze budowlanym. David Streich (Catholic University Eichstaett-Ingolstadt) zwrócił uwagę na rosnącą rolę kryptowalut w przenoszeniu środków do i z rajów podatkowych, analizując dane transakcyjne z ich giełd w okresach bezpośrednio poprzedzających i następujących po znanych wyciekach danych (Offshore Leaks, Panama Papers, Paradise Papers). Piotr Dybka z SGH przedstawił oszacowanie luki PIT w Bułgarii z wykorzystaniem znanego podejścia Pissaridesa-Webera, lecz zastosowanego wobec unikatowego zbioru będącego połączeniem danych z badania budżetów gospodarstw domowych oraz danych administracji podatkowej. Karsten Staehr (Tallinn University of Technology) przestawił zaś wyniki analizy estońskiego zbioru danych administracyjnych o pracodawcach i pracobiorcach, z dołączonymi informacjami ze sprawozdań finansowych. Za pomocą oszacowań równania Mincera wskazuje on, że co najmniej 26% firm unika odprowadzenia całości lub części podatków. Dotyczy to szczególnie firm małych, o niskich raportowanych przychodach w relacji do aktywów, z sektora budowlanego, a także tych o niskiej relacji zadłużenia do aktywów.
Nieodmiennie ważną rolę w badaniach nad unikaniem opodatkowania odgrywają nurt eksperymentalny i behawioralny ekonomii. Carlos Scarcastini (Inter-American Development Bank) zaprojektował i przeprowadził grę, której uczestnicy odprowadzali podatek w wysokości 10% dochodów. W trakcie eksperymentu stawka podatku rosła do 40%, a z perspektywy ściągalności tego podatku nie miało znaczenia, czy wzrost jest nagły, czy stopniowy. Miało natomiast znaczenie to, czy reforma była dobrze zakomunikowana z wyprzedzeniem, co jest – jak się wydaje – wnioskiem szczególnie polecanym uwadze decydentów. Z kolei Albrecht Bohne analizował wyniki eksperymentu przeprowadzonego na włoskich restauracjach, w którym rozesłano zapytanie ofertowe z prośbą o wycenę usługi gastronomicznej dla kilkunastu osób ze wskazaniem preferowanego sposobu płatności: gotówką (co sprzyja usłudze szarostrefowej) lub kartą (co jest poddane raportowaniu stron trzecich). Z braku istotnych różnic między wycenami można wnioskować, że ewentualną nadwyżkę związaną z unikaniem opodatkowania zagospodaruje w tym przypadku w większości lub całości sprzedawca.
Mierzenie wielkości szarej strefy nieodmiennie pozostaje wyzwaniem dla statystyków i ekonometryków i nie mogło zabraknąć propozycji w tym zakresie. Sonia Buchholtz z SGH potwierdziła, analizując wzorce braku odpowiedzi w badaniu Eurobarometr 2019, że badania ankietowe niedoszacowują skali zjawiska. Interesującą propozycję przedstawił także Filip Jolevski z Banku Światowego, który wykorzystał duże, reprezentatywne badanie na ok. 3 tys. firm z Indonezji. Respondentów podzielono losowo na dwie grupy, z których każda miała wskazać liczbę prawdziwych zdań na przedłożonej liście. Jedna z grup miała na liście zdanie o unikaniu opodatkowania, a druga otrzymała identyczną listę bez tego zdania. Różnica wskazań między grupami mierzy skalę unikania opodatkowania i w przypadku Indonezji może się przekładać na utracone dochody podatkowe w wysokości ok. 2% PKB. Dagmara Nikulin z Politechniki Gdańskiej zastosowała metodę capture-recapture do oszacowania liczby pracujących nielegalnie obcokrajowców, a Maciej Beręsewicz z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu – hierarchiczny model Poissona-gamma do oszacowania liczby obcokrajowców przebywających w Polsce bez pozwolenia. W obu przypadkach wyniki są ważne z perspektywy decydentów, starających się szukać równowagi między potrzebami rynku pracy z jednej strony a legalnością, warunkami i odpowiednim opodatkowaniem pracy z drugiej. Z kolei niżej podpisany zademonstrował, w jaki sposób uchylenie założenia o jednolitych współczynnikach dla indykatorów szarej strefy w panelowym równaniu popytu na pieniądz gotówkowy zmienia oszacowania szarej strefy w porównaniu ze standardowo stosowaną analizą CDA z pełną homogenicznością.
Nie zabrakło innych, fascynujących wątków. Wojciech Stiller (Berlin School of Economics and Law) zadał prowokujące pytania w zakresie podatku VAT na dobra inwestycyjne, pokazując, że nie można w ich przypadku mówić o neutralności VAT z perspektywy ceny pośrednika, przerzucającego zazwyczaj ciężar opodatkowania na nabywcę końcowego. Do takich wniosków prowadzi analiza (za pomocą modelu różnicy w różnicach, ang. difference in differences) eksperymentu naturalnego w postaci polskiej reformy likwidującej preferencyjne opodatkowanie importowanych srebrnych monet bulionowych. Gianluigi Cisco (Uniwersytet Parthenope w Neapolu) pokazał za pomocą modelu równowagi ogólnej, jak zacieśnienie polityki pieniężnej wpływa na gospodarkę w obecności szarej strefy o znaczących rozmiarach: redukcja aktywności gospodarczej jest mniejsza, a równocześnie nasilają się nierówności dochodowe. Karnit Malka Tiv (Zefat Academic College) analizowała wyniki ankiety przeprowadzonej wśród przedsiębiorców z Izraela na kilka tygodni po ataku radykalnej organizacji palestyńskiej Hamas z października 2023 r., w warunkach realokacji ludności z terenów przygranicznych i wsparcia ze strony państwa. W obliczu zagrożenia respondenci prowadzący działalność w pobliżu pogranicza ze Strefą Gazy deklarowali wyższą gotowość do wywiązywania się z obowiązków podatkowych.
Powyższy przegląd, z konieczności selektywny, nie wyczerpuje listy wszystkich interesujących prezentacji z konferencji. Dzięki wysiłkom badaczy, z roku na rok, decydenci – na czele z Ministerstwem Finansów, Krajową Administracją Skarbową i ich zagranicznymi odpowiednikami – otrzymują coraz więcej wskazówek i inspiracji dotyczących rozmiarów luk podatkowych, sposobów ich domykania i projektowania polityk. Wsparcie, jakiego udzielają badaczom, w szczególności na organizację konferencji Shadow 2025 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w projekcie Regionalna Inicjatywa Doskonałości, za które serdecznie dziękujemy, przynosi – jak się wydaje – wymierne efekty.
dr hab. ANDRZEJ TORÓJ, prof. SGH, przewodniczący Komitetu Organizacyjnego Shadow 2025, Zakład Ekonometrii Stosowanej, Instytut Ekonometrii, Kolegium Analiz Ekonomicznych SGH
FOT. Piotr Potapowicz, SGH
