Od ponad dwudziestu lat, obok tradycyjnego systemu publikowania w płatnych czasopismach naukowych, rozwija się idea publikowania otwartego: Open Access (OA). Chociaż publikowanie w otwartym dostępie zazwyczaj kojarzone jest z modelami „złotym” i „zielonym”, pojawiła się nowa koncepcja Diamond Open Access (diamentowy otwarty dostęp). Ten model zyskuje coraz większe uznanie jako zrównoważona i sprawiedliwa alternatywa dla tradycyjnego publikowania.
Naukowcy i instytucje zaczynają dostrzegać znaczenie wspierania i angażowania się w inicjatywy związane z Diamond OA. Można wśród nich wskazać projekt European University Association – DIAMAS, Science Europe Action Plan for Diamond Open Access czy UNESCO Global Diamond Open Access Alliance. Ale czym dokładnie jest diamentowy otwarty dostęp i dlaczego warto rozważyć publikowanie w czasopismach stosujących ten model?
CZYM JEST DIAMOND OA?
Jest to model publikowania, w którym całe czasopisma są całkowicie dostępne dla wszystkich czytelników, a wydawcy nie pobierają opłat od autorów (ang. article processing charge, APC). Model ten stanowi przeciwieństwo tradycyjnego publikowania, w którym dostęp do artykułów w czasopismach często wymaga drogich subskrypcji, oraz modelu Gold Open Access, który zazwyczaj opiera się na APC w celu pokrycia kosztów publikacji.
W systemie Diamond OA koszty wydania czasopisma są najczęściej pokrywane przez uniwersytety, instytucje badawcze lub towarzystwa naukowe. Wiele polskich czasopism funkcjonuje właśnie w taki sposób. Model diamentowego otwartego dostępu sprzyja bardziej otwartemu i sprawiedliwemu rozpowszechnianiu badań, co ma szczególne znaczenie w czasach, gdy dostępność i przystępność cenowa wiedzy naukowej są kwestiami kluczowymi.
PLAN DZIAŁANIA SCIENCE EUROPE NA RZECZ DIAMOND OA
Science Europe, organizacja zrzeszająca europejskie instytucje finansujące i prowadzące badania naukowe, jest jednym z głównych orędowników Diamond OA. W 2022 r. Science Europe opublikowała plan działania na rzecz tego właśnie modelu, w którym nakreślono strategie zrównoważonego rozwoju i wsparcia czasopism Diamond OA w całej Europie. Plan działania jest częścią szerzej zakrojonych starań na rzecz zmiany modelu publikowania akademickiego poprzez promowanie bardziej sprawiedliwych, otwartych i dostępnych praktyk wydawniczych.
Jednym z głównych celów planu działania Science Europe jest zachęcanie do większego wsparcia instytucjonalnego czasopism Diamond OA. Obejmuje to zarówno wsparcie finansowe, jak i rozwój infrastruktury umożliwiającej tym czasopismom zrównoważone funkcjonowanie. Instytucje wzywa się do ustanowienia mechanizmów finansowania, które mogą pokryć koszty związane z publikowaniem, w tym usługi redakcyjne, infrastrukturę techniczną i procesy wzajemnej oceny. W planie zachęca się również do stworzenia platform współpracy, które pozwolą na dzielenie się zasobami i najlepszymi praktykami wśród czasopism Diamond OA, co umożliwi tym czasopismom skuteczne i przejrzyste funkcjonowanie.
Co więcej, plan działania Science Europe podkreśla potrzebę zwiększenia świadomości na temat Diamond OA wśród naukowców. Zachęca on autorów do rozważenia takich czasopism jako potencjalnych miejsc publikacji. Decydując się na publikowanie w diamentowym otwartym dostępie, naukowcy nie tylko przyczyniają się do rozwoju ruchu otwartego dostępu, ale także wspierają model sprawiedliwego dostępu do wiedzy. To z kolei może prowadzić do zwiększenia zasięgu ich publikacji, większej liczby cytowań i bardziej znaczącego wpływu na ich obszar badawczy.
PROJEKT EUROPEAN UNIVERSITY ASSOCIATION (EUA) – DIAMAS
EUA również aktywnie promuje Diamond OA za pośrednictwem projektu DIAMAS. Został on zainicjowany w 2022 r. i ma na celu rozwój i promowanie zrównoważonego rozwoju publikacji w modelu diamentowym w europejskich instytucjach szkolnictwa wyższego. Istotnym elementem projektu są działania na rzecz usunięcia barier w publikowaniu w modelu Diamond OA, takich jak ograniczone finansowanie, wyzwania infrastrukturalne i brak świadomości, poprzez zapewnienie zasobów, szkoleń i wsparcia dla uniwersytetów, wydawców i naukowców.
W ramach projektu zachęca się instytucje europejskie do włączenia Diamond OA do ich strategii wydawniczych oraz do zapewnienia niezbędnego finansowania i infrastruktury w celu wspierania inicjatyw otwartego dostępu. DIAMAS koncentruje się również na opracowywaniu wytycznych dla uniwersytetów i decydentów w celu stworzenia środowiska sprzyjającego rozwojowi Diamond OA. Jednym z unikalnych aspektów projektu DIAMAS jest nacisk na współpracę między uniwersytetami, badaczami i wydawcami.
UNESCO GLOBAL DIAMOND OPEN ACCESS ALLIANCE
Jest to ważna inicjatywa mająca na celu wzmocnienie Diamentowego OA na całym świecie. Sojusz, który został utworzony w 2023 r., zrzesza przedstawicieli różnych środowisk, w tym instytucji akademickich, samych naukowców, a także decydentów i wydawców, w celu wspierania i promowania rozwoju otwartego dostępu do publikacji w ramach modelu diamentowego. UNESCO zwraca uwagę na potrzebę bardziej zrównoważonych i sprawiedliwych rozwiązań zastępujących tradycyjne modele wydawnicze, a Diamond OA stanowi kluczowy element tej wizji.
Za pośrednictwem sojuszu UNESCO działa na rzecz stworzenia globalnej sieci czasopism Diamond OA, łączącej autorów, czytelników i wydawców we wspólnym celu, jakim jest rozwój wiedzy dla wszystkich. Inicjatywa ta jest zgodna z szerszym zobowiązaniem UNESCO do wspierania otwartej nauki i zapewnienia swobodnego dostępu do wiedzy dla rozwoju ludzkości.
DLACZEGO WARTO PUBLIKOWAĆ W CZASOPISMACH DIAMOND OA?
Dla naukowców zalety diamentowego otwartego dostępu są oczywiste. Przede wszystkim umożliwia on bezpłatny i nieograniczony dostęp do ich badań. Publikując w czasopiśmie diamentowym, autorzy gwarantują, że ich prace są dostępne dla każdego, kto ma dostęp do internetu, niezależnie od ich zaplecza instytucjonalnego lub finansowego. Ta demokratyzacja wiedzy jest szczególnie ważna w dzisiejszym zglobalizowanym świecie, w którym sprawiedliwy dostęp do badań może napędzać innowacje i współpracę ponad granicami.
Po drugie, model Diamond OA pozwala badaczom zachować pełną własność i kontrolę nad ich własnością intelektualną. Ponieważ czasopisma Diamond OA nie pobierają opłat APC, proces publikacji nie jest napędzany przez interesy finansowe. Może to prowadzić do bardziej przejrzystych, przyjaznych dla naukowców praktyk wydawniczych, w których nacisk kładzie się na jakość akademicką, a nie na zysk.
Wreszcie publikowanie w czasopismach Diamond OA może zwiększyć widoczność i oddziaływanie badań naukowych. Ponieważ czasopisma te są ogólnodostępne, często mają szersze grono czytelników i wyższe wskaźniki cytowań w porównaniu z czasopismami opartymi na subskrypcji. Ta zwiększona ekspozycja może prowadzić do większego uznania pracy naukowca i może otworzyć drzwi do nowej współpracy, możliwości finansowania i rozwoju kariery.
Ponieważ akademicki krajobraz wydawniczy wciąż ewoluuje, Diamond OA stanowi interesujący i zrównoważony model, który jest zgodny z wartościami otwartości, równości i dostępności. Dzięki wsparciu takich inicjatyw, jak UNESCO Global Diamond Open Access Alliance, Science Europe Action Plan i projekt EUA DIAMAS, Diamond OA ma szansę stać się znaczącą siłą w rozwoju publikowania naukowego.
DR ANNA ANETTA JANOWSKA, Katedra Polityki Publicznej, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne SGH, pełnomocniczka rektora ds. otwartego dostępu SGH
