Co to jest rynek kapitałowy?

Rynek kapitałowy to segment rynku finansowego, na którym przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe (głównie papiery wartościowe) o terminie zapadalności powyżej 1 roku od daty emisji. Główną funkcją rynku kapitałowego jest mobilizacja kapitałów długoterminowych dla finansowania inwestycji w sferze realnej gospodarki.

Cechą charakterystyczną współczesnej gospodarki jest wysoka kapitałochłonność procesów inwestycyjnych. Podmioty gospodarcze realizujące inwestycje nie są w stanie finansować ich wyłącznie ze swoich kapitałów własnych. Głównym źródłem dodatkowych kapitałów na inwestycje są oszczędności gromadzone przede wszystkim w gospodarstwach domowych. Rynek kapitałowy umożliwia spotkanie podmiotów poszukujących kapitału z podmiotami dysponującymi jego nadwyżkami. Transfer kapitału na rynku kapitałowym odbywa się w ramach transakcji, których przedmiotem są instrumenty finansowe, najczęściej mające postać papierów  wartościowych.

Papiery te dzielimy na: dłużne papiery wartościowe (obligacje, listy zastawne itp.), czyli instrumenty reprezentujące wierzytelność pieniężną właściciela papieru wartościowego wobec emitenta takiego papieru, oraz udziałowe papiery wartościowe (akcje), czyli instrumenty określające proporcjonalny udział właściciela papieru w majątku emitenta, które oprócz praw majątkowych ( prawa do wynagrodzenia za udostępnienie kapitału emitentowi) reprezentują również prawa korporacyjne, a więc prawa do udziału w zarządzaniu podmiotem gospodarczym (takie jak prawo głosu na Walnym Zgromadzeniu).

Z funkcjonalnego punktu widzenia rynek kapitałowy można podzielić na:

• rynek pierwotny i
• rynek wtórny.

Rynek pierwotny to rynek, na którym emitent papieru wartościowego sprzedaje go pierwszemu nabywcy (inwestorowi). W następstwie takiej transakcji następuje przepływ kapitału od podmiotu dysponującego nadwyżkami oszczędności do podmiotu poszukującego kapitału, a więc realizowana jest główna funkcja rynku kapitałowego.

Rynek wtórny obejmuje natomiast transakcje, w których stronami są dwaj kolejni nabywcy papieru wartościowego. Na tym segmencie rynku kapitałowego nie następuje przepływ kapitału od podmiotów nadwyżkowych do podmiotów deficytowych. Jednak istnienie efektywnego rynku wtórnego jest niezbędne dla zapewnienia płynności rynku kapitałowego.

Płynność rynku oznacza łatwość zawarcia transakcji przez uczestnika rynku w wybranym przez niego momencie po „godziwej” cenie. Należy pamiętać, że większość oszczędności, które gospodarstwa domowe są skłonne zainwestować na rynku kapitałowym, to oszczędności krótkoterminowe, a więc takie, które ich dysponent zamierza w niedalekiej przyszłości wykorzystać do finansowania swoich potrzeb konsumpcyjnych.

Tymczasem większość inwestycji, na które emitenci pozyskują kapitał na rynku kapitałowym, ma charakter długoterminowy. Dzięki płynności rynku kapitałowego, zapewnianej przez rynek wtórny, inwestor chcący wycofać swoje oszczędności może to zrobić, zbywając papier wartościowy kolejnemu inwestorowi bez konieczności żądania zwrotu kapitału od emitenta tego papieru. Dzięki temu, nawet krótkoterminowe oszczędności mogą służyć finansowaniu długoterminowych inwestycji w sferze realnej gospodarki.

Funkcjonowanie rynku wtórnego i pierwotnego jest więc ze sobą ściśle powiązane. Bez efektywnego rynku wtórnego posiadacze oszczędności wykazywaliby znacznie mniejszą skłonność do nabywania papierów. Dla zapewnienia płynności rynku ważne jest zgromadzenie w jednym miejscu i czasie dużej liczby podmiotów zainteresowanych zawarciem transakcji. Dlatego rynki kapitałowe przybierają często postać rynków zorganizowanych.

Najwyższą formą organizacji rynku kapitałowego jest giełda papierów wartościowych. Giełda to zorganizowany system obrotu, w ramach którego regularnie, w określonym miejscu i czasie spotykają się reprezentanci stron zainteresowanych zawarciem transakcji by na jednolicie określonych zasadach dokonać kupna lub sprzedaży papierów wartościowych. Historycznie pojęcie giełdy kojarzyło się z fizycznym parkietem, na którym maklerzy (pośrednicy reprezentujący inwestorów) uzgadniali warunki transakcji, jednak współcześnie większość giełd to elektroniczne systemy kojarzenia zleceń kupna i sprzedaży papierów wartościowych na rynku pierwotnym.

Najwyższy standard organizacji obrotu, oferowany przez giełdy papierów wartościowych, wiąże się jednak również z relatywnie wysokimi kosztami transakcyjnymi. Niektórzy uczestnicy rynków kapitałowych preferują więc mniej sformalizowane systemy obrotu. Dotyczy to z jednej strony małych podmiotów gospodarczych poszukujących kapitałów na rozwój, które nie są w stanie spełnić rygorystycznych wymogów giełd papierów wartościowych, a z drugiej wielkich inwestorów instytucjonalnych (banki, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne) dysponujących dużymi zasobami kapitału i profesjonalną wiedzą oraz nie wymagających „pomocy” ze strony organizatora rynku. Dla takich podmiotów tworzone są platformy transakcyjne o mniejszym stopniu formalizacji zasad obrotu nazywane alternatywnymi systemami obrotu (ASO).

Na rynku kapitałowym, po dwóch stronach transakcji bardzo często spotykają się profesjonalni uczestnicy obrotu (przedsiębiorstwa będące emitentami papierów wartościowych, inwestorzy instytucjonalni) i drobni inwestorzy indywidualni, nie dysponujący ani fachową wiedzą, ani zapleczem organizacyjnym wspierającym podejmowanie decyzji inwestycyjnych. Pojawia się więc ryzyko nadużyć i możliwości wykorzystania uprzywilejowanej pozycji przez niektórych uczestników obrotu. Konsekwencją takiej sytuacji może być nieuzyskanie przez nieprofesjonalnych uczestników obrotu informacji niezbędnej do podjęcia trafnej decyzji inwestycyjnej i w konsekwencji niewłaściwe rozporządzenie swoim majątkiem lub nawet jego utrata. Spełnienie się takiego ryzyka mogłoby prowadzić do utraty zaufania posiadaczy oszczędności do rynku kapitałowego.

Aby przeciwdziałać opisanej powyżej sytuacji, znaczna część współczesnych rynków kapitałowych przyjmuje formę rynków regulowanych, to znaczy działających w szczególnym reżimie prawnym i podlegających nadzorowi (najczęściej sprawowanemu przez instytucje władzy publicznej). Regulacji podlegają zasady emisji papierów wartościowych, organizacji rynków (giełd, alternatywnych systemów obrotu) czy funkcjonowania wyspecjalizowanych pośredników w obrocie papierami wartościowymi – domów maklerskich. Przedmiotem regulacji są w szczególności sytuacje, gdy oferty sprzedaży papierów wartościowych są kierowane do szerokiego, nieograniczonego grona inwestorów. Taka forma obrotu papierami wartościowymi na rynku kapitałowym określana jest mianem obrotu publicznego. Znacznie bardziej liberalne są natomiast zasady regulacji obrotu w przypadku, gdy oferta sprzedaży kierowana jest wyłącznie do ściśle określonych, najczęściej profesjonalnych uczestników rynku, czyli w przypadku rynku ofert prywatnych.

Podsumowując, można stwierdzić, że we współczesnej gospodarce efektywny rynek kapitałowy pełni kluczową rolę w organizacji finansowania inwestycji o charakterze rozwojowym. Dzięki kojarzeniu podaży i popytu na kapitał i zapewnieniu możliwości zawierania transakcji w sposób bezpieczny i na przejrzystych warunkach, rynek kapitałowy może pełnić funkcje:

• mobilizacji kapitału – czyli zamiany oszczędności w inwestycje o charakterze długoterminowym
• alokacji kapitału – czyli kierowania środków pieniężnych do sektorów gospodarki, które potrafią wykorzystać zgromadzony kapitał w najbadziej efektywny sposób     
• wyceny kapitału i ryzyka – czyli dostarczenia uczestnikom obrotu informacji na temat rynkowej ceny papierów wartościowych.

DR JACEK TOMASZEWSKI,
adiunkt w Katedrze Rynków Kapitałowych,
Kolegium Gospodarki Światowej

Doktor nauk ekonomicznych (doktorat SGH). Makler Papierów Wartościowych (nr. lic. 80). Zainteresowania naukowe i badawcze koncentrują się na problematyce rynków kapitałowych i zarządzania ryzykiem finansowym, ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania instrumentów pochodnych, inwestycji alternatywnych oraz inwestycji odpowiedzialnych społecznie. Autor szeregu artykułów naukowych i ekspertyz dla praktyki gospodarczej.