Które podatki zasilają budżet samorządu terytorialnego?

Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a obecny podział jednostek samorządu terytorialnego w Polsce jest wynikiem decentralizacji. Samorząd terytorialny na poziomie gmin reaktywowano w 1990 r., a następnie rozbudowano poprzez powołanie powiatów i województw, które zaczęły funkcjonować od 1999 r.

System jednostek samorządu terytorialnego tworzą zatem gminy¹, powiaty² i województwa. Ten trójstopniowy podział nie tworzy układu hierarchicznego i nie oznacza nadrzędności województwa nad powiatem i gminą lub powiatu nad gminą. Obowiązuje odrębność i niezależność wszystkich jednostek samorządu terytorialnego, od budżetu państwa, co oznacza odpowiedzialność gmin, powiatów i województw za prowadzenie własnych spraw finansowych.

Podział dochodów publicznych, w tym podatków, między państwo a jednostki samorządu terytorialnego jest następstwem podziału zadań publicznych pomiędzy organy administracji rządowej i jednostki samorządu terytorialnego. Istotą funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb mieszkańców, co odbywa się poprzez realizację zadań publicznych. Ich wykonywanie wymaga dysponowania przez jednostki samorządu terytorialnego adekwatnymi środkami finansowymi, w stosunku do wyznaczonych zadań. Zgromadzenie dochodów budżetowych służy realizacji wydatków budżetowych w jednostkach samorządu terytorialnego.

Tabela 1. Źródła dochodów podatkowych w jednostkach samorządu terytorialnego 

+ występowanie danego typu dochodów podatkowych
– brak występowania danego typu dochodów podatkowych

Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, t.j. Dz.U. 2020, poz. 23, z późn. zm., art. 4–6.

Źródła finansowania jednostek samorządu terytorialnego o charakterze podatkowym należy podzielić na dwie grupy (tabela 1). Do pierwszej grupy zalicza się podatki lokalne, które trafiają do budżetów jednostek samorządu terytorialnego w całości. Jednostki samorządu terytorialnego dysponują władztwem podatkowym w zakresie ustalania stawek podatkowych, stosowania zwolnień i ulg w zakresie podatków lokalnych, w granicach określonych przepisami prawa.

Do podatków lokalnych zalicza się wpływy z podatków: od nieruchomości, rolnego, leśnego, od środków transportowych, dochodowego od osób fizycznych - opłacanego w formie karty podatkowej, od spadków i darowizn, od czynności cywilnoprawnych. Ich duże znaczenie w strukturze dochodów budżetowych wynika z możliwości oddziaływania jednostek samorządu terytorialnego, poprzez wysokość stawek podatkowych, na wielkość przyszłych wpływów budżetowych z tych źródeł.

Wpływy z podatków to najważniejsza grupa dochodów własnych jednostek samorządu terytorialnego, ale nie wszystkie jednostki samorządu terytorialnego zostały w nie wyposażone w jednakowym stopniu.

Wpływy z podatków lokalnych uzyskują wyłącznie gminy. Powiaty i województwa nie mają wpływów z tytułu samodzielnych dochodów podatkowych, gdyż żaden podatek nie stanowi w całości źródła finansowania tych podmiotów. Oddziałuje to niekorzystnie na realizację wydatków przez te jednostki samorządu terytorialnego

Do drugiej grupy źródeł dochodów podatkowych w jednostkach samorządu terytorialnego należą udziały w podatkach centralnych (tzw. dochody wspólne), które płacą obywatele, czyli udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) i z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT).

Wielkość dochodów mieszkańców rzutuje więc na poziom uzyskiwanych wpływów z tego tytułu przez jednostki samorządu terytorialnego. Zamożność mieszkańców oddziałuje zatem na sytuację finansową jednostek samorządu terytorialnego. Wszelkie zmiany w zakresie zarówno zasobności ludności, jak i liczby mieszkańców, obejmujące przede wszystkim działania władz jednostek samorządu terytorialnego służące zapobieganiu odpływowi, a także przyciąganiu ludności oraz inwestorów prywatnych, wpływają na dochody budżetowe samorządów.

Udziały w podatkach centralnych są formą transferu środków finansowych do budżetu jednostek samorządu terytorialnego, a gminy, powiaty i województwa nie mają w zakresie ich kształtowania żadnego władztwa. Kwoty środków finansowych z udziałów w podatkach centralnych otrzymują te jednostki samorządu terytorialnego, na terenie których podatnik zamieszkuje (PIT), a podmiot gospodarczy posiada siedzibę (CIT).

Tabela 2. Wysokość udziałów jednostek samorządu terytorialnego w PIT i CIT (w %) 

Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego…, op. cit., art. 4 ust. 2–3, art. 5 ust. 2–3, art. 6 ust. 2–3.

Należne poszczególnym jednostkom samorządu terytorialnego udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych i z podatku dochodowego od osób prawnych są różne (tabela 2). Największy udział w PIT posiada gmina, która realizuje szeroki zakres zadań publicznych, a najniższy ma województwo, które z kolei ma najwyższy udział w CIT. Niski udział w PIT województw jest kompensowany najwyższym udziałem w CIT. Najniższy udział w CIT ma powiat.

Trudną sytuację w stanie dochodów jednostek samorządu terytorialnego obserwuje się w warunkach pogorszenia koniunktury gospodarczej. Wówczas wpływy do budżetu państwa z tytułu podatków zmniejszają się. Ma to swoje konsekwencje dla budżetów jednostek samorządu terytorialnego, ponieważ skutkuje spadkiem środków otrzymywanych przez te podmioty, z tytułu udziałów w podatkach centralnych. Obniżenie dochodów budżetu państwa oddziałuje tym samym na kwoty środków finansowych przekazywanych do samorządów. Taka sytuacja może zagrażać realizacji zadań publicznych w jednostkach samorządu terytorialnego.

Dochody podatkowe są ważnym źródłem dochodów jednostek samorządu terytorialnego i oddziałują na możliwości finansowania zadań wykonywanych przez te podmioty. Tym samym są niezwykle istotne w gospodarce finansowej jednostek samorządu terytorialnego.

 

1.Wśród gmin wyróżnia się gminy wiejskie leżące na terenach wiejskich, gminy miejsko-wiejskie obejmujące miasta wraz z otaczającym je obszarem wiejskim, gminy miejskie oznaczające miasta i do tej kategorii zalicza się również miasta na prawach powiatu, inaczej nazywane powiatami grodzkimi.

2.Wśród powiatów wyróżnia się powiaty ziemskie i powiaty grodzkie, czyli miasta na prawach powiatu. Miasto na prawach powiatu jest gminą wykonującą zadania powiatu, realizuje jednocześnie zadania samorządów gminnego i powiatowego. Powiat grodzki uzyskuje dochody budżetowe, w tym z tytułu podatków, w częściach gminnej i powiatowej oraz realizuje wydatki gminy i powiatu.

DR MAŁGORZATA DWORAKOWSKA-RAJ,
adiunkt w Katedrze Skarbowości,
Kolegium Ekonomiczno-Społeczne

  BIOGRAM

W 2015 roku uzyskała stopień naukowy doktora nauk ekonomicznych w dyscyplinie finanse. Jest zatrudniona na stanowisku adiunkta w Katedrze Skarbowości w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Zainteresowania naukowe i badawcze koncentruje wokół problematyki związanej z finansami publicznymi i publicznym systemem finansowym. Specjalizuje się w tematyce gospodarki finansowej jednostek samorządu terytorialnego. Jest autorką kilkudziesięciu opracowań naukowych poświęconych głównie zagadnieniom finansów jednostek samorządu terytorialnego.