Państwa coraz częściej wykorzystują ekonomiczne narzędzia wpływu jako alternatywę dla tradycyjnych metod militarnych. Te instrumenty pozwalają na wywieranie nacisku i budowanie wpływów bez konieczności bezpośredniej konfrontacji zbrojnej. Przykładem są polityki handlowe, inwestycyjne, surowcowe, sankcyjne i pomoc rozwojowa. W jaki sposób Węgry używają współczesnych narzędzi geoekonomicznych?
Na początek kilka uwag ogólnych. Polityka handlowa stanowi jeden z najważniejszych mechanizmów geostrategicznego oddziaływania. Państwa wykorzystują handel jako narzędzie geopolityczne poprzez stosowanie zarówno zachęt, jak i ograniczeń handlowych. Mogą manipulować dostępem do swoich rynków, selektywnie stosować taryfy celne lub embarga handlowe, a także tworzyć preferencyjne warunki gospodarcze dla partnerów strategicznych. Rosja regularnie stosuje embarga handlowe wobec sąsiednich państw, takich jak Gruzja, Mołdawia i Ukraina, aby zniechęcić je do zbliżenia z Unią Europejską. Taktyka ta okazała się częściowo skuteczna w 2013 r., kiedy Ukraina tymczasowo wstrzymała plany integracji z UE. Podobnie Chiny wykorzystują dostęp do swojego ogromnego rynku konsumenckiego jako kartę przetargową w relacjach międzynarodowych, na przykład ograniczając import australijskiego węgla, wina i jęczmienia w odpowiedzi na wezwanie Australii do międzynarodowego śledztwa w sprawie pochodzenia COVID-191.
Z kolei polityka inwestycyjna zyskała na znaczeniu wraz z transformacją charakteru globalnych inwestycji. Przepływy finansowe dominują obecnie w działalności transgranicznej, stanowiąc 90% w 2014 r. w porównaniu do zaledwie 10% czterdzieści lat wcześniej, a podmioty kontrolowane przez państwa zarządzają bezprecedensowymi kwotami kapitału. Kraje mogą wykorzystywać inwestycje zagraniczne do budowania zależności ekonomicznych i uzyskiwania wpływów politycznych. Państwowe fundusze majątkowe kontrolują prawie 6 bln USD aktywów, przy czym państwa niedemokratyczne kontrolują większość największych funduszy. Chiny strategicznie kierują inwestycje w celu osiągnięcia celów politycznych, na przykład wymagając od krajów uznania polityki „jednych Chin”, aby otrzymać finansowanie. Inicjatywa Pasa i Szlaku (BRI) stanowi doskonały przykład wykorzystania inwestycji jako narzędzia geoekonomicznego, gdzie Chiny zapewniają finansowanie infrastruktury w krajach rozwijających się, często w zamian za dostęp do zasobów naturalnych lub wpływ polityczny2.
Kontrola nad zasobami energetycznymi i surowcami strategicznymi daje państwom możliwość wywierania wpływu na innych uczestników rynku międzynarodowego. Państwa-eksporterzy mogą regulować dostawy i ceny, tworzyć zależności energetyczne lub stosować „dyplomację rurociągową”. Rosja wielokrotnie wykorzystywała dostawy energii jako broń geopolityczną, grożąc lub wstrzymując dostawy gazu do Europy ponad pięćdziesiąt razy od upadku Związku Radzieckiego. Kreml rozszerza swoją kontrolę poprzez strategiczne inwestycje w sektorach energetycznych sąsiednich krajów, nabywając firmy, takie jak Gazprom Armenia i Gazprom Kirgistan. Z kolei Chiny wykorzystują swoją dominację w sektorze metali ziem rzadkich, wprowadzając zakazy eksportu przeciwko rywalom geopolitycznym. Jednocześnie ogromne zapotrzebowanie Chin na surowce daje im wpływy podobne do historycznych wpływów Ameryki na Bliskim Wschodzie poprzez konsumpcję ropy3.
Pomoc rozwojowa również służy jako narzędzie kupowania znaczenia strategicznego. Może ona przybierać formę pomocy wojskowej, humanitarnej lub rozwojowej, ale zawsze służy celom geoekonomicznym i geopolitycznym. Państwa Zatoki Perskiej przekształciły pomoc zagraniczną w potężne narzędzie dyplomatyczne. Katar wydał 8 mld USD na wspieranie rządu prezydenta Muhammada Mursiego w Egipcie w latach 2012–2013, co stanowiło 40% całej dwustronnej pomocy gospodarczej USA na 2013 r. Arabia Saudyjska przekazała 1,5 mld USD Pakistanowi w zamian za pomoc w zakresie bezpieczeństwa. Pomoc humanitarna USA na Filipinach po przejściu tajfunu Haiyan z 2013 r. służyła nie tylko celom humanitarnym, ale także wzmocnieniu relacji strategicznych. Kraje, takie jak Korea Południowa, Japonia i Rosja coraz częściej postrzegają pomoc rozwojową jako strategiczne narzędzie dyplomatyczne4.
Skuteczność sankcji ekonomicznych zależy od rozmiaru rynku i globalnego udziału w rynku państwa nakładającego sankcje. Stany Zjednoczone utrzymują znaczące wpływy dzięki globalnej dominacji dolara i kontroli nad systemami finansowymi, takimi jak SWIFT. Sankcje działają najlepiej, gdy mają jasno określone cele i cieszą się międzynarodowym poparciem. USA skutecznie wykorzystały sankcje finansowe do izolacji Iranu, zmuszając kraj do negocjacji w sprawie programu nuklearnego. Unia Europejska zastosowała sankcje gospodarcze wobec Rosji po aneksji Krymu w 2014 r., ograniczając dostęp do rynków kapitałowych, zabraniając eksportu technologii dla sektora energetycznego i zawieszając współpracę gospodarczą. Spowodowało to spadek wartości rubla i odpływ kapitału z Rosji5.
W dzisiejszym złożonym środowisku międzynarodowym narzędzia geoekonomiczne stają się coraz bardziej wyrafinowane i kluczowe dla polityki zagranicznej. Kraje coraz częściej szukają przewagi poprzez te środki, a nie konfrontację militarną, co widać na przykładzie podejścia Rosji do swoich sąsiadów, dyplomacji ekonomicznej Chin i rywalizacji między państwami Zatoki Perskiej o wpływy w Egipcie.
PRZYPADEK WĘGIER
Źródeł dzisiejszych powiązań ekonomicznych Węgier, mogących doprowadzić do szantażowania tego kraju środkami geoekonomicznymi, doszukiwać się należy w dwóch wydarzeniach. Pierwsze z nich to transformacja ustrojowa, która osłabiła relacje Węgier z resztą krajów bloku wschodniego, jednocześnie budując coraz to silniejsze więzi gospodarcze i polityczne z Zachodem. Drugie zdarzenie to kwestia silniejszej współpracy z krajami położonymi w Azji, począwszy od 2010 r.
CHIŃSKA EKSPANSJA
Relacje z ChRL ukształtowało tak zwane wschodnie otwarcie/otwarcie na wschód (węgr. keleti nyitás), czyli politykę coraz głębszej współpracy z państwami azjatyckimi, w szczególności Chinami. Polityka ta została zapoczątkowana podczas drugiej kadencji rządu Viktora Orbana. Motywem jej rozpoczęcia był m.in. argument słabnącej konkurencyjności Zachodu, a także poszukiwanie nowego źródła napływu kapitału po kryzysie w latach 2008–20096.
Nie można przemilczeć następującego faktu: w 2023 r. 44% wszystkich środków inwestycyjnych pochodzących z Chin i trafiających na Stary Kontynent zostało ulokowanych na Węgrzech7. W kraju tym rozwija się przemysł motoryzacyjny i komponentów samochodowych, np. trwają prace nad pierwszą w Europie fabryką BYD, której otwarcia należy się spodziewać w drugim kwartale 2026 r. (pierwotnie otwarcie planowano na październik br.)8. Chiny to również znaczący inwestor – finansowały m.in. budowę kolei między Budapesztem a Belgradem9.
Państwo Środka czerpie z tytułu współpracy z rządem węgierskim korzyści, szczególnie w sferze politycznej. Powołując się na badanie instytutu Asociace pro Mezinárodní Otázky, rząd Węgier nie wydaje się być zbyt przejęty kwestiami np. uciskania mniejszości etnicznych i religijnych, a w latach 2016–2018 przynajmniej cztery razy groził wetem w kwestiach zagrażających interesowi chińskiemu, które były podejmowane przez Radę UE10.
ROSYJSKIE SUROWCE
Relacje Federacji Rosyjskiej z Węgrami osłabiły się podczas transformacji ustrojowej, a oba kraje oddalały się od siebie politycznie i ekonomicznie w latach 90. XX w. i na początku XXI w. Po objęciu władzy przez socjalistyczną MSZP wzajemne stosunki się poprawiły, natomiast do przełomu doszło podczas ponownego objęcia rządów przez Orbana11.
W kwestiach gospodarczych Rosja jest w stanie wywierać na Węgry nacisk głównie w aspekcie dostaw surowców energetycznych. Import nie sprowadza się jedynie do ropy i gazu, ale również paliwa atomowego zasilającego elektrownię położoną w miejscowości Paks (została zaprojektowana przez Rosjan i powstała przy wykorzystaniu rosyjskich technologii12), która odpowiada za blisko połowę produkcji energii elektrycznej Węgier. Jedną piątą miksu energetycznego stanowi gaz ziemny, który jest doprowadzany do zdecydowanej większości węgierskich budynków mieszkalnych13.
Również liczby potwierdzają uzależnienie energetyczne od Rosji14. Według ministerstwa ds. energetyki, w roku 2024 na Węgrzech zużyto 8,5 miliarda metrów sześciennych gazu ziemnego, a import z Rosji w okresie od września 2023 r. do października 2024 r. wyniósł 7,8 miliarda metrów sześciennych błękitnego paliwa. Ilość ta ponad dwukrotnie przekroczyła zawarte w długoletnim kontrakcie wymóg importu minimum 3,5 mld metrów sześciennych15.
Istnieje więc realne zagrożenie wykorzystywania narzędzi geoekonomicznych w postaci szantażu energetycznego wobec hipotetycznej „niesubordynacji” Węgier względem największego terytorialnie kraju świata z uwagi na znaczne uzależnienie sektora energetycznego, który jest strategiczny w relacjach międzynarodowych.
HEGEMONIA NIEMIEC
Węgry już w latach 80. XX w. prowadziły relatywnie intensywną wymianę handlową z RFN, a w latach 90. wykształciła i ustabilizowała się rola Niemiec jako najważniejszego partnera handlowego Węgier oraz największego zagranicznego posiadacza kapitału. Przystąpienie do Unii Europejskiej oraz wstąpienie w struktury NATO może nie przyniosły gwałtownych zmian pod względem struktury handlu oraz inwestycji zagranicznych, jednak przypieczętowały dalsze uzależnianie się od Zachodu, głównie Niemiec16.
Węgry są więc krajem, w którym niemieckie przedsiębiorstwa chętnie inwestują i są to w znacznym stopniu firmy działające w przemyśle, najczęściej samochodowym. Doszło do tak mocnego uzależnienia, że ewentualny kryzys w RFN (np. obecna stagnacja i kryzys w branży motoryzacyjnej) znacznie ogranicza lub nawet niweluje możliwości prosperowania węgierskiej gospodarki.
W celu zobrazowania koneksji warto przytoczyć, że Niemcy są dla Węgier głównym, z kolei Węgry dla Niemiec trzynastym co do wielkości partnerem handlowym. Ogólna wartość wymiany handlowej to 32,4 mld euro importu oraz 35 mld euro wysłanych do największej gospodarki Unii, odpowiednio ok. 25 i 20% w strukturze importu oraz eksportu Węgier17. W granicach państwa funkcjonuje mniej więcej 2500 niemieckich przedsiębiorstw, które operując w tym 9,5-milionowym kraju zatrudniają około 220 tysięcy pracowników18.
Według raportu Coface 500 za 2023 r., wśród 500 największych przedsiębiorstw regionu Europy Środkowej i Wschodniej19, do czołowych firm działających na rynku węgierskim mieszczących się w górnej części rankingu należą: Audi, Bosch, Mercedes-Benz, Telekom, Harman Becker oraz inne niemieckie spółki20.
Podsumowując, kierunek polityki gospodarczej i zagranicznej doprowadził do tego, że różne kraje posiadły możliwość zastosowania instrumentów geopolitycznych w ramach osiągania swoich celów na Węgrzech. W przypadku Rosji może być to polityka surowcowa, natomiast jeśli chodzi o Niemcy i Chiny, dzięki przejęciu i rozwijaniu swojego kapitału, mogą one wykorzystywać politykę handlową oraz inwestycyjną jako formę perswazji i nacisku.
JAKUB SOBIECH, SKN Geopolityki Idei Strategii
GROMOSŁAW ZAŁUSKA, SKN Geopolityki Idei Strategii
JAKUB KOZIKOWSKI (redakcja tekstu), SKN Geopolityki Idei Strategii
1 R. Blackwill, J. Harris, War by Other Means, s. 50–53.
2 Ibidem, s. 53–58.
3 Ibidem, s. 85–87.
4 Ibidem, s. 68–74.
5 Ibidem, s. 58–59.
6 T.R. Mészáros, Tíz év késéssel beindult a keleti nyitás, csak közben elvesztette értelmét, 2023, [https://g7.hu/kozelet/20231208/tiz-ev-kesessel-beindult-a-keleti-nyitas…] (dostęp: 7 maja 2025).
7 Á. Keller-Alánt, Magyarország lett a kínai befektetők kedvenc európai célpontja, 2024, [https://www.szabadeuropa.hu/a/kinai-toke-europa-magyarorszag/32988354.h…] (dostęp: 7 maja 2025).
8 Gy. Szabó, A BYD jövőre kezdi meg elektromos autói gyártását Magyarországon, 2024, [https://index.hu/gazdasag/2024/12/10/byd-elektromos-auto-beruhazas/] (dostęp: 7 maja 2025).
9 Á. Pozsgai, 800 milliárdos gigaépítkezés: így száguldunk majd Budapest és Belgrád között, 2025, [https://www.baon.hu/helyi-kozelet/2025/03/budapest-belgrad-vasutvonal-a…] (dostęp: 7 maja 2025).
10 T. Matura, I. Karásková, A kínai befolyás különös esete Magyarországon, Asociace pro mezinárodní otázky, 2020, s. 19.
11 Z. Bíró, A magyar-orosz politikai kapcsolatok (1991–2005), w: A magyar-orosz kapcsolatok története, red. Gy. Szvák, O. Szaniszló, Russica Pannonicana, 2010, s. 120–128.
12 V. Németh, Az amerikai uránbeszerzések átalakulása Európára is hatással lehet, 2023, [https://www.oeconomus.hu/oecoglobus/az-amerikai-uranbeszerzesek-atalaku…] (dostęp: 7 maja 2025).
13 L. Papp, Így termelt áramot Magyarország 2024-ben, 2025, [https://villanyautosok.hu/2025/02/15/igy-termelt-aramot-magyarorszag-20…] (dostęp: 7 maja 2025).
14 Történelmi csúcsot döntött az orosz energiaimport Magyarországon, 2025, [https://www.portfolio.hu/gazdasag/20250327/tortenelmi-csucsot-dontott-a…] (dostęp: 7 maja 2025).
15 Magyarországnak köszönhetően jócskán nőtt idén az orosz vezetékes gázimport az EU-ba, 2024, [https://www.portfolio.hu/gazdasag/20241228/magyarorszagnak-koszonhetoen…] (dostęp: 7 maja 2025).
16 A. Hettyey, Kölcsönös érdekek: magyar-német gazdasági kapcsolatok az Antall-kormány időszakában, w: B. Koller, V. Marsai, Magyarország Európában, Európa a világban, Dialóg Campus Kiadó, Budapest 2016, s. 153–158. (dostęp: 7 maja 2025).
17 Magyarország továbbra is Németország 13. legnagyobb kereskedelmi partnere, 2025, [https://www.ahkungarn.hu/hu/news-details/magyarorszag-tovabbra-is-nemet…] (dostęp: 7 maja 2025).
18 D. Szabó, Aggódnak a magyarországi német cégek, eurót és kiszámíthatóbb gazdaságpolitikát akarnak, 2024, [https://www.portfolio.hu/gazdasag/20240428/aggodnak-a-magyarorszagi-nem…] (dostęp: 7 maja 2025).
19 Coface, CEE Top 500: 16th Edition – Ranking of the Largest Companies in Central and Eastern Europe, 2024, [https://biz.coface.com/ceetop500_2024_lvee] (dostęp: 7 maja 2025).
20 W raporcie wymienione zostały spółki z krajów bałtyckich, Grupy V4, Rumunii, Serbii, Chorwacji, Słowenii i Bułgarii.
