O potrzebie (legalnej) definicji firmy rodzinnej

Profesor Jan Klimek¹ twierdzi, że najczęściej wykorzystuje się dwie definicje: pierwszą opracowaną przez Johna A. Davisa i Renato Tagiuriego, dla których firma rodzinna to „organizacja, w której dwóch lub więcej członków rodziny ma wpływ na zarząd firmy poprzez: wykorzystanie związków pokrewieństwa, pełnienie funkcji kierowniczej lub prawo własności”; drugą – zaproponowaną przez Dennisa T. Jaffe, który firmę rodzinną definiuje jako „jednostkę, w której dwóch lub więcej członków rodziny dzieli pracę i własność”. Zatem w obu definicjach spełnienie kryteriów biznesowych oraz własnościowych determinuje rodzinność biznesu.

W raporcie przygotowanym przez ekspertów Komisji Europejskiej² zaproponowano, aby jako rodzinne traktować przedsiębiorstwo o dowolnej wielkości, jeżeli:

• większość praw do podejmowania decyzji należy do osoby (osób) fizycznej, która założyła przedsiębiorstwo lub należy do osoby (osób) fizycznej, która objęła kapitał zakładowy przedsiębiorstwa lub należy do jej małżonka, rodziców, dziecka albo bezpośrednich spadkobierców dzieci;
• większość praw do podejmowania decyzji ma charakter pośredni lub bezpośredni;
• co najmniej jeden członek rodziny lub krewny jest formalnie zaangażowany w zarządzanie lub kontrolę przedsiębiorstwa;
• spółki giełdowe spełniają definicję przedsiębiorstwa rodzinnego, jeżeli osoba, która je założyła lub nabyła przedsiębiorstwo (kapitał zakładowy), ewentualnie jej rodzina albo zstępni mają 25% praw do podejmowania decyzji wynikających z posiadanych przez nich udziałów w kapitale zakładowym.

Definicja wskazuje na 25-procentowy próg jako kryterium rodzinności spółki giełdowej, który może budzić zastrzeżenia. Czy nie można uznać za rodzinną spółkę, w której rodzina posiada 20% praw do podejmowania decyzji? Istnieje grupa naukowców, która postuluje taką wysokość progu. Zauważmy, że przy rozproszonej własności nawet kilka procent praw może zadecydować o tym, że rodzina będzie kontrolować spółkę.

W Polsce kluczową rolę dla rozwoju przedsiębiorczości rodzinnej odegrała Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, która przyjęła następującą definicję³: firma rodzinna to każdy podmiot gospodarczy z sektora mikro, małych lub średnich przedsiębiorstw, o dowolnej formie prawnej, zarejestrowany i działający w Polsce, w którym:

• wspólnie pracuje co najmniej dwóch członków rodziny;
• co najmniej jeden członek rodziny ma istotny wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem;
• członkowie rodziny posiadają znaczące udziały (pojęcie „znaczących udziałów” oznacza udziały większościowe) w przedsiębiorstwie.

Definicja PARP uwzględnia trzy obszary przedsiębiorczości rodzinnej, tj. odnosi się do rodziny, własności oraz zarządzania. Należy zauważyć, że duże podmioty zostały z niej wykluczone.

Omawiając definicje podmiotów rodzinnych, warto zwrócić uwagę na doświadczenia naszych sąsiadów – Czechów oraz Słowaków, u których ma ona charakter legalny. W Czechach podmioty rodzinne definiuje się następująco:

1. Przez rodzinną korporację rozumie się korporację, w której członkowie jednej rodziny posiadają bezpośrednio lub pośrednio większość praw głosu i co najmniej jeden członek tej rodziny zasiada w organie statutowym tej korporacji; przesłanka rodzinnej korporacji spełniona jest również wtedy, gdy jedynym jej udziałowcem jest członek jednej rodziny, który równocześnie zasiada w jej organie statutowym i jednocześnie inny członek tej rodziny zasiada w jej organie statutowym, jest jej pracownikiem, jej prokurentem albo członkiem rady nadzorczej. Przez rodzinną korporację rozumie się również korporację, w której większość praw głosu wykonywana jest w imieniu jednej fundacji rodzinnej lub funduszu powierniczego, jeżeli jednocześnie co najmniej jeden członek tej rodziny zasiada w organie statutowym fundacji lub jest udziałowcem funduszu powierniczego.
2. Przez rodzinną działalność gospodarczą rozumie się działalność, na rzecz której co najmniej dwóch członków jednej rodziny świadczy pracę lub zaangażowało majątek i co najmniej jeden członek tej rodziny jest właścicielem tej działalności gospodarczej lub posiada podobne prawa do niej, lub jest uprawniony do niej z innego tytułu.
3. Za członków jednej rodziny uważa się wspólnie pracujących małżonków lub partnerów lub co najmniej jednego małżonka lub partnera (Ustawa nr 115/2006 Zb. o rejestrze spółek partnerskich oraz zmianie niektórych innych ustaw z późn. zm.) i ich krewnego do czwartego stopnia, osoby z małżonkami lub partnerami powinowate do trzeciego stopnia, także osoby spokrewnione w linii prostej lub rodzeństwo.

Zgodnie z powyższą definicją istnieją dwie kategorie przedsiębiorczości rodzinnej: korporacja oraz rodzinna działalność gospodarcza. Ponadto rodzinność rozstrzygnięto poprzez odwołanie do prawa spadkowego. Ciekawe, że kryterium rodzinności powiązane jest z fundacją rodzinną. W Polsce również wprowadzono taki podmiot do porządku prawnego (Ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej) i być może należałoby zmodyfikować definicję PARP.

W Czechach istnieje rejestr podmiotów rodzinnych i każdy wpisany tam podmiot może korzystać ze znaku graficznego z oznaczeniem „Rodzinne Przedsiębiorstwo Republiki Czeskiej”. Zarejestrowane podmioty mogą ponadto korzystać ze specjalnego wsparcia organizowanego przez Narodowy Bank Rozwoju.

Słowacja wprowadziła definicję podmiotu rodzinnego w ustawie o gospodarce społecznej. Zgodnie z nią przedsiębiorstwo rodzinne może mieć formę osoby prawnej, spółdzielni lub osoby fizycznej i musi spełniać kryterium przedsiębiorcy w rozumieniu kodeksu handlowego. Ponadto w przypadku osoby prawnej spełnione muszą być następujące przesłanki:

• co najmniej dwóch członków tej samej rodziny posiada bezpośrednio lub pośrednio większość praw głosu i co najmniej jeden członek tej samej rodziny jest organem statutowym lub członkiem organu statutowego;
• co najmniej dwóch członków tej samej rodziny osiąga korzyść majątkową z działalności spółki handlowej łącznie w wysokości ponad 50% zysku po opodatkowaniu albo
• jeden członek tej samej rodziny jest jedynym wspólnikiem lub jedynym udziałowcem spółki handlowej i równocześnie jest jej organem statutowym lub członkiem organu statutowego, a co najmniej jeden inny członek tej samej rodziny jest organem statutowym, członkiem organu statutowego, prokurentem lub członkiem rady nadzorczej tej spółki lub pozostaje w stosunku pracy z tą spółką.

W przypadku spółdzielni:

• co najmniej dwóch członków tej samej rodziny wykonuje bezpośrednio lub pośrednio większość praw głosu i co najmniej jeden członek tej samej rodziny jest organem statutowym lub członkiem organu statutowego albo
• co najmniej dwóch członków tej samej rodziny czerpie korzyści majątkowe z działalności spółdzielni łącznie w wysokości ponad 50% zysku po opodatkowaniu.

Definicja ostatniej kategorii brzmi następująco: „osoba fizyczna – przedsiębiorca, co najmniej jeden członek tej samej rodziny pozostaje w stosunku pracy z tą osobą fizyczną – przedsiębiorcą”.

Warto zauważyć, że w słowackich spółkach handlowych jednym z kryteriów klasyfikacji stanowi osiąganie zysku, które również stosuje się do rodzinnej spółdzielni. Podobnie jak w Czechach, słowackie podmioty rodzinne mogą korzystać ze specjalnego znaku graficznego.

Dużym wyzwaniem jest zdefiniowanie firmy rodzinnej – jeszcze większym wprowadzeniem definicji do legislacji. Jednak warto to czynić z wielu powodów. Po pierwsze, można prowadzić jednolite i porównywalne statystki. Po drugie, instytucje asygnujące środki pomocowe mogą w przejrzysty sposób je rozdysponować. Wreszcie po trzecie, badacze mogą prowadzić badania, których wnioski będą porównywalne. Które kraje w następnej kolejności wprowadzą definicję podmiotu rodzinnego do swojej legislacji?  

dr hab. Jacek Lipiec, prof. SGH, Zakład Przedsiębiorstwa Rodzinnego, Instytut Przedsiębiorstwa, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie SGH
 

¹ J. Klimek, W rodzinnej firmie. Powstanie, rozwój, zagrożenia i szanse, Wydawnictwo Menedżerskie PTM, Warszawa 2014, s. 7.
² Overview of Family-Business-Relevant issues: Research, Networks, Policy measures and existing studies, Final report of the Expert Group, European Commission, 2009.
³ Firmy rodzinne w polskiej gospodarce – szanse i wyzwania, red. A. Kowalewska, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009.