Kariera zawodowa czy kariera rodzinna? Czy wybór jest konieczny?

Kobieta pracuje i zajmuje się jednocześnie dziećmi

Decyzje o posiadaniu dzieci warunkowane są wieloma różnymi czynnikami i podlegają ciągłym zmianom wraz ze zmieniającą się sytuacją społeczno-ekonomiczną. Odnotowany w styczniu 2021 r. spadek liczby urodzeń o 7,8 tys. w porównaniu ze styczniem 2020 r. może być jednym ze skutków pandemii COVID-19, ale też efektem już wcześniej obserwowanych zmian wzorca płodności.

Zmiany te były przedmiotem badania przeprowadzonego w latach 2016-2018. Głównym jego celem było pozyskanie szerszej wiedzy na temat współzależności pomiędzy karierą zawodową a karierą rodzinną w Polsce. Analiza zachowań prokreacyjnych, formowania związków i podejmowania decyzji zawodowych została przeprowadzona na gruncie bayesowskim. Podejście takie umożliwiło włączenie do modelowania dodatkowej wiedzy a priori oraz otrzymanie szerszych wniosków niż te, które można uzyskać z wykorzystaniem podejścia klasycznego. Głównym narzędziem badawczym były modele czasu trwania, w tym modele z efektami losowymi. Pozwoliły one na zbadanie zróżnicowania jednostek ze względu na czas oczekiwania na wystąpienie określonych zdarzeń z karier zawodowej oraz rodzinnej. W badaniu zostały wykorzystane dwa źródła danych: badanie Generacje i Rodziny (GGS-PL), realizowane przez Instytut Statystki i Demografii SGH i stanowiące część międzynarodowego programu badawczego GGP, oraz Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności z 2015 r. realizowane przez GUS.

W Polsce występują znaczne różnice w aktywności zawodowej pomiędzy kobietami i mężczyznami, pojawia się również problem nierównego traktowania kobiet na rynku pracy. Badanie pokazało, że tylko młode kobiety poszukujące pierwszej pracy lepiej radziły sobie na rynku pracy niż młodzi mężczyźni. Wskazało również na znaczenie wykształcenia – im wyższe wykształcenie kobiet, tym mniejsze znaczenie różnic płci w szansach na znalezienie i utrzymanie pracy. W badaniu główna uwaga została skupiona na wpływie posiadania dziecka na pracę zarobkową.

Z przeprowadzonych analiz wynika, iż obecność dziecka w wieku poniżej 15 lat w gospodarstwie domowym, w którym respondent był jego głową lub współmałżonkiem, skutkowała większym spadkiem szans na posiadanie pracy w przypadku kobiet niż w przypadku mężczyzn.

Ponadto, szanse na znalezienie pracy przez kobiety zamieszkujące gospodarstwa domowe, w których było dziecko w wieku poniżej 15 lat, były o 98% mniejsze w porównaniu z pozostałymi kobietami. Mogło to wynikać z zarówno nastawienia pracodawców do kobiet z dziećmi, jak i z tego, że kobiety mające dzieci szukały takiego zatrudnienia, które umożliwi im łączenie pracy zawodowej z wychowywaniem dzieci, ale również z wątpliwości, czy pracę zawodową uda się połączyć z opieką nad dzieckiem.

W badaniu rozważano nie tylko wpływ czynników związanych z sytuacją rodzinną na status na rynku pracy, ale również przeanalizowano, jak poziom wykształcenia oraz posiadane kwalifikacje zawodowe wpływały na decyzje rodzinne. Jedną z przyczyn spadku dzietności może być opóźnianie decyzji o zawarciu związku małżeńskiego oraz urodzeniu pierwszego dziecka. Z badania wynika, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni posiadający wykształcenie wyższe oraz pracę opóźniali moment zawarcia związku małżeńskiego. Natomiast modelowanie czasu oczekiwania na narodziny pierwszego dziecka pokazało, że intensywność przejść ze stanu bezdzietności do stanu posiadania dziecka była większa dla kobiet pracujących w porównaniu z pozostałymi.

Kobiety pracujące najemnie w sektorze publicznym miały o 36,47% większe szanse na przejście do stanu posiadania dziecka niż kobiety niepracujące. Dla kobiet pracujących najemnie w sektorze prywatnym szanse te wynosiły 30,92%.

Natomiast kobiety wykonujące inny rodzaj pracy miały aż o 70,59% większe szanse na urodzenie dziecka w porównaniu z kobietami niepracującymi. Również kobiety posiadające wykształcenie wyższe miały większe szanse na przejście ze stanu bezdzietności do stanu posiadania dziecka w porównaniu z kobietami o niższym poziomie wykształcenia. Porównując kobiety z wykształceniem wyższym z kobietami z wykształceniem średnim ogólnokształcącym różnica w szansach na urodzenie dziecka wynosiła 37,37%, a w porównaniu z kobietami z wykształceniem innym niż średnie – około 20%.

Wykształcenie to również główna determinanta długości urlopów związanych z wychowaniem dziecka.

Kobiety z wykształceniem wyższym, których partnerzy i ojcowie byli lepiej wykształceni, szybciej wracały do pracy po urodzeniu dziecka. Szybciej do pracy wracały również kobiety, które miały więcej niż 34 lata, oraz te, które oceniały sytuację swojego gospodarstwa domowego jako złą.

Istotny wpływ na długość urlopów związanych z wychowywaniem dziecka miał również rodzaj wykonywanej pracy. Kobiety pracujące na własny rachunek wracały do pracy zawodowej wcześniej niż kobiety pracujące najemnie. Natomiast z przeprowadzonych analiz nie wynika, aby na moment powrotu do pracy miało wpływ korzystanie z pomocy w opiece nad dziećmi zarówno ze strony rodziny, jak i rozwiązań instytucjonalnych.

Kolejnym problemem podjętym w badaniu była aktywność zawodowa kobiet po przerwach w pracy związanych z urodzeniem dziecka. Jeden z wniosków z badania wskazuje, że wpływ na czas trwania stosunku pracy po urodzeniu dziecka miało wykształcenie respondentki, rodzaj wykonywanej pracy oraz dotychczasowy staż pracy.

W przypadku kobiet dobrze wykształconych oraz z odpowiednio długim stażem pracy ryzyko zaprzestania stosunku pracy było mniejsze niż w przypadku kobiet słabiej wykształconych i z małym doświadczeniem zawodowym.

Mianowicie, kobiety z wykształceniem wyższym miały o 51,22% mniejsze ryzyko rozwiązania stosunku pracy niż kobiety posiadające niższy poziom wykształcenia. Natomiast kobiety ze stażem pracy do roku miały o 36,18% wyższe ryzyko rozwiązania stosunku pracy niż kobiety, które miały staż pracy powyżej 3 lat.  Zbadana została również zależność pomiędzy czasem trwania urlopów związanych z wychowywaniem dzieci a intensywnością przejść do stanu zaprzestania stosunku pracy. Zbyt długie przebywanie na urlopach związanych z wychowywaniem dzieci skutkuje większą utratą kapitału ludzkiego, głównie posiadanych umiejętności zawodowych, a w efekcie może mieć negatywny wpływ na utrzymanie pracy w przyszłości czy też awans zawodowy. Może też prowadzić do wycofania się z rynku pracy na stałe.

Kariera zawodowa oraz kariera rodzinna są wzajemnie od siebie zależne, jednakże inna zależność występuje pomiędzy nimi w przypadku mężczyzn i kobiet. Analizy współzależności kariery zawodowej i kariery rodzinnej kobiet pokazały, że prawdopodobieństwo nieurodzenia dziecka było większe w przypadku kobiet realizujących obie kariery niż w przypadku kobiet realizujących tylko karierę rodzinną, ale jednocześnie prawdopodobieństwo rozwiązania stosunku pracy było większe dla kobiet realizujących tylko karierę zawodową niż w przypadku kobiet realizujących obie kariery.

Można zatem wnioskować, że obecnie wybór między karierą zawodową a karierą rodzinną nie jest konieczny, ale nadal istnieje wiele barier i również stereotypów ograniczających aktywność zawodową kobiet, a w szczególności matek.

Dotychczas brakuje wystarczających danych, by zbadać, jaki wpływ na tak duży spadek liczby urodzeń w styczniu 2021 r. miała pandemia. Jednak na podstawie wcześniejszych badań można przypuszczać, że istotny wpływ na obecne decyzje prokreacyjne Polaków ma – oprócz niestabilnej sytuacji zdrowotnej – sytuacja na rynku pracy. Według danych GUS od marca 2020 r. do stycznia 2021 r. w Polsce następował stopniowy wzrost stopy bezrobocia rejestrowanego z 5,4% do 6,5%. Natomiast liczba urodzeń od listopada 2020, czyli po upływie 9 miesięcy lub więcej od początku pandemii, prawie we wszystkich miesiącach jest mniejsza w porównaniu z rokiem poprzednim. Niepewność zatrudnienia mogła znaleźć odzwierciedlenie w tym spadku liczby urodzeń, bowiem stabilna sytuacja zawodowa obojga partnerów jest jednym z kluczowych czynników determinujących decyzję o posiadaniu dziecka.

Badaniu powiązań pomiędzy karierą zawodową a rodzinną została poświęcona monografia autorstwa dr hab. Wioletty Grzendy, prof. SGH, „Modelowanie karier zawodowej i rodzinnej z wykorzystaniem podejścia bayesowskiego”.

Okładka książki Modelowanie karier zawodowej i rodzinnej z wykorzystaniem podejścia bayesowskiego