Czym jest spis powszechny? Historia i rola spisu powszechnego w Polsce

Dlaczego mimo stałego doskonalenia danych o zdarzeniach demograficznych pochodzących z rejestracji bieżącej ludności (urodzenia, zgony, migracje, małżeństwa, rozwody i separacje), podejmowany jest wysiłek organizacji spisów powszechnych według uzgodnionych międzynarodowo wspólnych zasad? Czemu mimo rozbudowy różnych rejestrów administracyjnych nadal potrzebna jest „inwentaryzacja” zasobów ludności w poszczególnych krajach? By udzielić odpowiedzi na te pytania, konieczne jest odwołanie się przede wszystkim do znaczenia danych spisowych dla diagnozy dokonujących się przemian demograficznych, ich rangi dla badań statystycznych, w tym zwłaszcza badań opartych na próbach losowych oraz do obowiązku dostarczenia odpowiednich danych władzom administracyjnym różnego szczebla w kraju i w skali międzynarodowej.

Spis ludności jest szczególnym badaniem demograficznym i statystycznym – jego historię tworzą spisy organizowane w starożytnych Chinach, Persji, Egipcie czy Cesarstwie Rzymskim głównie dla celów militarnych, podatkowych czy religijnych.

Bliższa nam historia sięga do pierwszego spisu ludności na ziemiach polskich w 1789 r., który przeprowadzono na podstawie konstytucji z 22 czerwca 1789 r. uchwalonej przez Sejm Czteroletni. Warto też dodać, że Sejm Czteroletni uchwalił obowiązek stałej rejestracji ruchu naturalnego ludności począwszy od 1 stycznia 1790 r.

Później to szczególne badanie demograficzne było realizowane przede wszystkim w ramach spisów ludności organizowanych przez państwa zaborcze. Zarówno przeprowadzenie tych badań jak i opracowywanie ich wyników przyczyniło się do rozwoju metod statystycznych. I tak do opracowania wyników spisu ludności Księstwa Warszawskiego z 1810 r. powołano Biuro Statystyczne, które było pierwszą instytucją statystyczną na ziemiach polskich^[1]. Po odzyskaniu niepodległości zasoby ludnościowe Rzeczypospolitej Polskiej były spisane w badaniu rozpoczętym 30 września 1921 r., zaś kolejny powszechny spis ludności miał miejsce 9 grudnia 1931^[2]. Bezpośrednio po II wojnie światowej przeprowadzono 14 lutego 1946 r. sumaryczny spis ludności, uzyskując informacje zbiorcze o stanie i strukturze ludności według płci i wieku. Umożliwiło to, miedzy innymi, oszacowanie wojennych strat ludnościowych. Natomiast pierwszy pełny imienny spis ludności odbył się 3 grudnia 1950, a daty kolejnych spisów to: 6 grudnia 1960, 8 grudnia 1970, 7 grudnia 1978, 7 grudnia 1988, 20 maja 2002 i 1 kwietnia 2011.

Współcześnie spisy powszechne ludności są największym i jednym z najważniejszych badań demograficznych statystyki publicznej, realizowanych regularnie co 10 lat. Zgodnie z zaleceniami ONZ rządy poszczególnych państw są odpowiedzialne finansowo i organizacyjnie za dostarczanie oficjalnych i wiarygodnych danych przez statystykę publiczną.

Tematyka spisu, ujednolicanie definicji pojęć i kategorii demograficznych, ekonomicznych i społecznych, pytania zadawane podczas spisu oraz metody realizacji spisów są opracowywane przez międzynarodowe zespoły pracujące dla ONZ, która publikuje zasady i zalecenia dotyczące spisów ludności i mieszkań.

Korzystają z nich regionalne organizacje statystyczne, przygotowując odpowiednie rekomendacje dla różnych kontynentów. Conference of European Statisticians jest odpowiedzialna za opracowanie rekomendacji dla przeprowadzenia spisów powszechnych ludności w krajach europejskich. Z kolei prace przygotowawcze i realizację spisów w krajach Unii Europejskiej koordynuje Eurostat, a podstawy prawne tych działań tworzą regulacje Parlamentu Europejskiego i regulacje parlamentów poszczególnych krajów członkowskich.

Spisy, określane jako tradycyjne, korzystały z jednego źródła danych, które pozyskiwano bezpośrednio przez rachmistrzów spisowych. Stopniowo sięgano do innych źródeł danych – spisy nowej generacji korzystają z wielu źródeł danych. Np. w spisie powszechnym z 2011 r. korzystano z danych pochodzących ze źródeł administracyjnych i poza administracyjnych, a informacje od respondentów pozyskiwano przez internet (samospis internetowy) oraz z wywiadów realizowanych w ramach badania reprezentacyjnego. W spisie z 2021 r. w znacznie większym stopniu wykorzystywane są dane z różnych rejestrów administracyjnych i poza administracyjnych (np. rejestry PESEL, ZUS, NFZ, REGON, rejestry budynków i mieszkań). Dane od poszczególnych osób będę pozyskiwane poprzez: obowiązkowy samospis internetowy (aplikacja na stronie internetowej GUS), wywiad telefoniczny albo wywiad bezpośredni, wspomagane komputerowo lub urządzeniem mobilnym.

Ewolucja metod gromadzenia danych na potrzeby spisu ludności wskazuje na odejście od tradycyjnych spisów powszechnych na rzecz spisów nowej generacji.

Czy możliwa jest rezygnacja ze spisów ludności w ogóle? Tak, ale pod warunkiem dysponowania odpowiednimi danymi gromadzonymi w rejestrach. Przykładem takim są kraje skandynawskie. Jednak dostosowanie rejestrów do wymagań, jaki powinny spełniać dane o zasobach ludnościowych danego kraju, jest procesem długotrwałym.

Chodzi bowiem o to, że zakres tych danych i ich jakość muszą nie tylko spełniać odpowiednie wymagania merytoryczne, ale także określone standardy międzynarodowe. Natomiast rejestry zawierają dane gromadzone dla celów administracyjnych, które przedstawiają stan prawny, niejednokrotnie różny od stanu faktycznego. Potencjał informacyjny spisów powszechnych wyjaśniam, odwołując się do Polski.

Spisy powszechne dostarczają danych w regularnych odstępach czasu o dwóch kategoriach zasobu ludnościowego:

• liczbie ludności i jej strukturach (demograficznych i społecznych) oraz
• liczbie rodzin i gospodarstw domowych oraz ich strukturach (według wielkości gospodarstwa, osobach tworzących gospodarstwo, liczbie i form rodzin w gospodarstwie).

Kluczową kwestią jest ustalenie na podstawie spisu, jaka jest liczba ludności Polski według krajowej definicji miejsca zamieszkania i ludności rezydującej. To z kolei jest niezbędne dla szacowania liczby ludności i jej struktur w latach między spisami, czyli dokonywania bilansów ludności.

Dane o ludności i jej strukturach dla tych lat są niezbędne do obliczania pomocą wskaźników demograficznych, które są potrzebne do oceny bieżącej sytuacji demograficznej oraz do opracowywania prognoz demograficznych. Ponadto dane te umożliwiają opracowanie operatów losowania, które są wykorzystywane w badaniach statystycznych opartych na próbach losowych.

Wreszcie spis jest jedynym źródłem informacji dla niektórych mało licznych grup ludności (np. bezdomni, grupy narodowościowe i etniczne). Jest on także jedynym źródłem informacji o całej zbiorowości osób niepełnosprawnych.

Mimo stale rozbudowywanej bazy danych statystycznych o procesach demograficznych spisy powszechne pozostają jedynym źródłem informacji o całej ludności Polski, które dotyczą jednocześnie wielu cech zasadniczych dla oceny zmian struktur demograficznych i społecznych (nie tylko wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, czy stan cywilny, stan rodzinny, pozycja w gospodarstwie domowym, status na rynku pracy, stan zdrowia, ale także wyznanie, obywatelstwo, narodowość, czy język używany w domu). Dzięki tym danym można oceniać przemiany demograficzne i społeczne, odwołując się do zmian określonych struktur ludności:

• zmiany struktury narodowościowej,
• zmiany struktury wyznaniowej,
• identyfikacji populacji imigrantów oraz ich struktur demograficznych i społecznych,
• zmiany przestrzennego rozmieszczenia ludności,
• zmiany struktur ekonomicznych (status na rynku pracy, status zatrudnienia, grupa zawodowa, sektor zatrudnienia),
• zmiany struktur społecznych w ujęciu przestrzennym (miasto—wieś, regiony rozwojowe i peryferia),
• zmiany struktur wykształcenia (skala luk międzypokoleniowych i terytorialnych) i oceny kompetencji cywilizacyjnych (znajomość języków obcych, korzystanie z nowoczesnych technologii informacyjnych),
• zmiany wielkości i struktur populacji osób niepełnosprawnych.

W odniesieniu do drugiej kategorii zasobu ludnościowego, jaką stanowią rodziny i gospodarstwa domowe, należy podkreślić, iż spisy powszechne są jedynym źródłem danych. Znaczenie tych informacji rośnie w dobie dynamicznych przemian życia rodzinnego w Polsce, których rosnąca część wymyka się ewidencji ludności. Np. coraz więcej rodzin stanowią związki niemałżeńskie, które nie są ujmowane w ewidencji. Do uchwycenia tych przemian rodzin i gospodarstw potrzebne są zarówno dane longitudinalne z badań specjalnych^[3], jak i informacje o strukturach rodzin i gospodarstw domowych. Ranga spisowych danych o gospodarstwach domowych wynika też z coraz większej roli gospodarstwa domowego jako podstawowego obiektu badań statystycznych ( badania dochodów i warunków życia, budżetów gospodarstw domowych, spójności społecznej, aktywności zawodowej, budżetów czasu, czy zdrowia). Podobnie zresztą tylko ze spisu można pozyskać informacje o gospodarstwach zbiorowych.

Reasumując zatem, spis powszechny pozwala na inwentaryzację zasobów ludnościowych kraju. Uzyskane informacje stanowią podstawę wielowymiarowej oceny skali przeobrażeń demograficznych i społecznych. Ponadto oferują unikalną możliwość jednoczesnej oceny tych przemian dla wyodrębnionych grup ludności, także stosunkowo mało licznych. Innym niepodważalnym walorem informacji ze spisu powszechnego jest także to, że stanowią one unikalne połączenie skali makro (informacje o całej populacji) oraz skali mikro (informacje o poszczególnych osobach).

Ze względu na uzgodnione w skali międzynarodowej zasady prowadzenia badań spisowych możliwe jest dokonywanie porównań międzynarodowych. Ta cecha informacji spisowej staje się coraz ważniejsza nie tylko ze względu na ukazywanie zmian zachodzących w Polsce na tle zmian dokonujących się w innych krajach (opis), ale przede wszystkim ze względu na poszukiwanie przyczyn zróżnicowania przebiegu tych procesów (wyjaśnianie).

Dodatkowo ze względu na to, że spis ludności realizowany jest wraz ze spisem mieszkań, informacje ze spisu powszechnego stwarzają możliwość pełnej diagnozy sytuacji mieszkaniowej w Polsce.

Spis dostarcza danych o ludności oraz rodzinach i gospodarstwach domowych w szczegółowym ujęciu terytorialnym, które są niezbędne do sprawnego zarządzania i formułowania planów rozwojowych przez władze administracyjne szczebla centralnego, regionalnego i lokalnego. Dane te są podstawą kształtowania polityki oświatowej, ochrony zdrowia, zagospodarowania przestrzennego, czy rozwoju mieszkalnictwa. Zgodnie z regulacjami prawnymi służą określaniu wysokości subwencji państwowych czy dotacji dla jednostek samorządu terytorialnego. Sięgają po nie przedsiębiorstwa i inwestorzy krajowi i zagraniczni, analizując rynek dla swoich usług. Dane te mają też znaczenie dla przyznawania dotacji unijnych, których podział uwzględnia, miedzy innymi, terytorium kraju i liczebność jego mieszkańców. Również liczba miejsc w Parlamencie Europejskim związana jest z wielkością populacji krajów członkowskich.

^{[1] E.Gołata, Koniec ery tradycyjnych spisów powszechnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2018. https://stat.gov.pl/portal-edukacyjny/historia-statystyki/historia-spisow-powszechnych
[2] Wielkość populacji i jej struktury według różnych cech określa się według stanu na dzień rozpoczęcia spisu ludności, dlatego podaje się dokładną datę uruchomienia tego badania.
[3] Przykładem takich badań prowadzonych w ramach programu międzynarodowego jest Generations and Gender Programme: Projekt GGS-PL – Instytut Statystyki i Demografii | Szkoła Główna Handlowa w Warszawie (sgh.waw.pl)}