Czwarta edycja Barometru Społecznej Odpowiedzialności Konsumenta – wkładem badawczym do Europejskiego Tygodnia Zrównoważonego Rozwoju (European Sustainable Development Week), który potrwa od 18 września do 8 października 2024 r.
Jest to akcja w skali ogólnoeuropejskiej mająca na celu pobudzenie i uczynienie widocznymi działań, projektów i wydarzeń promujących zrównoważony rozwój oraz wdrażanie Agendy 2030 wraz z jej Celami Zrównoważonego Rozwoju. W cele te wpisuje się Barometr Społecznej Odpowiedzialności Konsumenta realizowany przez Katedrę Badań Zachowań Konsumentów Instytutu Zarządzania przy wsparciu Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.
Koordynatorem badania jest prof. dr hab. Anna Dąbrowska, a współautorkami: dr hab. Małgorzata Twardzik i dr Anita Szuszkiewicz. Badanie realizuje firma ABR Sesta sp. z o.o. przy współpracy z Fundacją Brandy Lab.
Czwartą edycję Barometru Społecznej Odpowiedzialności Konsumenta przeprowadzono na próbie 1009 konsumentów w okresie 17–29 listopada 2023 r. z wykorzystaniem techniki CAWI. Próba była reprezentatywna ze względu na wiek, płeć (18-80 lat), miejsce zamieszkania (wielkość miejscowości i województwo), a badanie poprzedzone zostało pilotażem. Odpowiedzialne zachowanie konsumenta odniesiono do zachowania zgodnego z paradygmatem zrównoważonego rozwoju, czyli takiego, w którym odpowiedzialny konsument posiada określone kompetencje wyrażane w działaniach na rzecz własny, społeczeństwa i środowiska. We wprowadzeniu rektor SGH Piotr Wachowiak podkreślił m.in., że społeczna odpowiedzialność konsumenta jest łączona z ideą społecznie świadomego konsumeryzmu, który tworzą trzy elementy: etyczny konsumeryzm, racjonalna konsumpcja i aktywizm konsumencki.
W każdej edycji Barometru staramy się poznać społeczną odpowiedzialność konsumenta w trzech wymiarach jego działalności: ekonomicznej, społecznej i środowiskowej.
Do obliczenia Indeksu Społecznej Odpowiedzialności Konsumenta (ISOK) wykorzystano średnią subindeksów w trzech wskazanych wymiarach. Wartość Indeksu Społecznej Odpowiedzialności Konsumenta (ISOK) w IV edycji wyniosła 5,39 (ocena w skali 1-7), co oznacza wzrost w stosunku do I edycji badania (sierpień 2021 r.) o 0,12 pkt.
Zdecydowana większość Polaków zgadza się z ideą zrównoważonego rozwoju, której integralnym elementem jest koncepcja społecznej odpowiedzialności konsumenta. Pojęcie to oznacza takie zachowania, które respektują normy moralne, pozwalają podejmować świadome, kompetentne decyzje w całym procesie zaspokajania potrzeb, przy akceptowaniu lub nieakceptowaniu produktów, jakie przedsiębiorstwo oferuje na rynku. Brak akceptacji może wynikać z antyśrodowiskowego i antyzdrowotnego działania, a także z nieposzanowania prawa i norm społecznych.
W 4. edycji Barometru 30% badanych nie potrafiło określić rozumienia tego pojęcia. Co piaty respondent wskazał na przemyślane/odpowiedzialne zakupy/świadomą konsumpcję, a co dziesiąty na ochronę środowiska/konsumpcję uwzględniającą środowisko, z kolei 8% badanych na prawa i obowiązki konsumenta (jego świadomość).
Widoczne są pewne dysproporcje pomiędzy wartością subindeksów. Najniższą wartość indeks przyjmuje dla wymiaru SPOŁECZNEGO SS=4,87 (I edycja – 4,71, wzrost 0,16 pkt.), co może wskazywać na wzrost poziomu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. W IV edycji Barometru po raz pierwszy subindeks EKONOMICZNY SE = 5,66 (w I edycji 5,49, wzrost o 0,17 pkt.) wyprzedził subindeks ŚRODOWISKOWY SŚ = 5,64 (w I edycji 5,57, wzrost o 0,07 pkt.).
Można powiedzieć, że polscy konsumenci podążają w kierunku społecznej odpowiedzialności zwłaszcza w obszarze ekonomicznym i środowiskowym, co jest niewątpliwie ważnym sygnałem, choć budzi niedosyt.
Wymiar ekonomiczny społecznej odpowiedzialności konsumenta (SOK) nabiera szczególnego znaczenia w czasach niestabilności gospodarczej, rosnących kosztów utrzymania powodowanych wysoką inflacją, pandemii COVID-19 i wojny w Ukrainie. W badaniu uwzględniono aspekty ograniczeń finansowych konsumentów, racjonalność ich decyzji zakupowych w zakresie wyboru oferty rynkowej oraz świadomość wyznawanych wartości. Nawyki zakupowe wpisujące się w wymiar ekonomiczny SOK:
- ważne jest, aby firmy współpracowały z konsumentami, uwzględniały ich potrzeby i uwagi (93% wskazań),
- współczesne realia rynku, nasilająca się konkurencja, a także rosnące koszty produkcji, dystrybucji oraz działań marketingowych skłaniają przedsiębiorstwa do podejmowania współpracy z konsumentami oraz uwzględniania ich potrzeb,
- podczas zakupów zwracam uwagę na moje ograniczenia finansowe (91% wskazań),
- ważne jest, aby rozwój gospodarczy odbywał się w sposób harmonijny, zrównoważony (89% wskazań),
- konsument powinien kierować się przede wszystkim swoimi wartościami, nie ulegać bezkrytycznie reklamom (89% wskazań),
- najmniejszy odsetek badanych stara się planować większe zakupy z co najmniej półrocznym wyprzedzeniem.
W wymiarze społecznym SOK dominowały następujące postawy:
- jeżeli mam dobre produkty, których już nie będę używać oddaję je lub odsprzedaję, a nie wyrzucam (82% wskazań),
- staram się ograniczać kupowanie produktów tanich, nietrwałych (73% wskazań),
- staram się kupować od firm, które angażują się w rozwiązywanie problemów społecznych i środowiskowych (67% wskazań).
Przyczyn takich zachowań można upatrywać we wzroście świadomości konsumentów, że można zrobić coś dobrego wobec drugiego człowieka, po drugie jest to temat coraz bardziej nagłaśniany przez media, handel, organizacje non profit, co czyni konsumentów bardziej wrażliwymi na problem wyrzucania żywności.
Troska o środowisko przyrodnicze szczególnie mocno wybrzmiewa w dyskusji publicznej, gdzie akcentowana jest konieczność powzięcia solidarnych i stanowczych działań w związku z wyzwaniami dotyczącymi zmian klimatu, degradacji przyrody oraz zanikiem bioróżnorodności. Odpowiedzialna konsumpcja jako narzędzie rozwoju zrównoważonego powinna przyczyniać się do zapobiegania negatywnym zjawiskom w przyrodzie, a także wspierać jej regenerację.
Zachowania w aspekcie środowiskowym SOK:
- staram się ograniczać kupowanie nowych produktów, jeśli nadal mogę używać tych, które posiadam (87% wskazań),
- staram się ograniczać odpady w swoim gospodarstwie domowym (86% wskazań),
- staram się nie kupować produktów, których nie jestem w stanie zużyć w wyznaczonym terminie (83% wskazań).
Wyniki 4. edycji Barometru Społecznej Odpowiedzialności Konsumenta wskazują niewątpliwie na potrzebę działań edukujących społeczeństwo w kierunku ich społecznej odpowiedzialności. Brak wiedzy skutkuje także tym, że 53% respondentów uważa, że społeczna odpowiedzialność konsumenta to przerzucanie odpowiedzialności przez przedsiębiorstwa, rządy na zwykłych ludzi, a 42%, że jest to niezrozumiała, mglista koncepcja. Natomiast w przypadku społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw 47% uważa, że jest to działalność na pokaz, a 39%, że jest to chwilowa moda.
Wyniki badania skomentowali eksperci, przedstawiciele FOB, Nestle, Danon, UPFIELD, Stowarzyszenia Krajowa Unia Producentów Soków, Polskiej Zielonej Sieci, Forum Konsumentów, Fundacji Konsumentów, Suzuki Motor Poland Sp. z o.o., portalu dla handlu.pl
prof. dr hab. Anna Dąbrowska
Katedra Badań Zachowań Konsumentów
