Burzliwe życie Edwarda Lipińskiego

Wczesne lata

Edward Lipiński urodził się 18 października 1888 r. w Nowym Mieście nad Pilicą. W 1906 r. wstąpił do prestiżowego warszawskiego Gimnazjum Męskiego Prywatnego pod wezwaniem św. Wojciecha. Szkoła ta bardziej znana była pod obiegową nazwą Gimnazjum Wojciecha Górskiego (od nazwiska jej twórcy i dyrektora). Lipiński szkołę ukończył w 1909 r. Zdał maturę, ale była to tylko matura „szkolna”, a nie państwowa (czyli rosyjska). Lipiński nie mógł więc wstąpić na uczelnie rosyjskie. Podjął decyzję o wyjeździe do Niemiec.

Nauka

W kwietniu 1910 r. Edward Lipiński rozpoczął naukę w Wyższej Szkole Handlowej w Lipsku. Ukończył ją wiosną 1912 r., otrzymując stosowny dyplom. Następnym etapem kształcenia miały być studia ekonomiczne na Uniwersytecie w Zurychu. Sytuacja finansowa zmusiła jednak Lipińskiego do ich przerwania. Był to kres jego formalnej edukacji. Warto więc podkreślić, że Edward Lipiński nigdy nie ukończył szkoły wyższej. Co prawda, w powojennych ankietach biograficznych pisał o ukończeniu studiów w lipskiej WSH – ale przecież nie była to uczelnia akademicka. Późniejsze tytuły/stopnie/stanowiska naukowe otrzymywał w dowód uznania dla swojego dorobku w procesie weryfikacyjnym – najpierw było tak z docenturą (1925 r.), a później stopniem doktorskim (1953 r.).

Praca dydaktyczna

Po powrocie do kraju Lipiński na krótko zatrudnił się w warszawskim Banku Handlowym, aby następnie rozpocząć pracę dydaktyczną. Pracował w Gimnazjum Męskim im. Władysława IV (uczył historii 1914-1915), Wyższych Kursach Handlowych Józefy Siemiradzkiej (wykładał ekonomię w latach 1916-1923). Uczył też na Wyższych Kursach Ogrodniczych Wolnej Wszechnicy Polskiej i w Wyższej Szkole Intendentury Sztabu Generalnego. Dorabiał też jako prywatny nauczyciel. W 1916 r. kierował Wydziałem do spraw Przemysłu i Ochrony Pracy przy Magistracie m. st. Warszawy, a w 1919 r.  został doradcą naukowym w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej (w praktyce bibliotekarzem).

Publikacje i działalność redaktorska

Coraz więcej Lipiński publikował, zarówno tekstów naukowych jak i publicystycznych. Powoli przenosiło to jego działalność zawodową na pole nauki. W 1920 r. został naczelnikiem Wydziału Statystyki Pracy w Głównym Urzędzie Statystycznym. W 1921 r. w GUS powołał do życia czasopismo „Miesięcznik Pracy”, od 1922 r. wychodzące jako miesięcznik „Statystyka Pracy”. Niewątpliwie doświadczenie zdobyte przez Edwarda Lipińskiego podczas redagowania GUS-owskiego pisma zaowocowały klika lat później, gdy w 1928 r. objął funkcję redaktora naczelnego najważniejszego polskiego pisma ekonomicznego - kwartalnika „Ekonomista”.

Wyższa Szkoła Handlowa i Szkoła Główna Handlowa

W 1923 r. Lipiński rozpoczął pracę w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie (późniejszej SGH). Początkowo wykładał Naukę o koniunkturze gospodarczej. Później dołączono mu wykład Historia handlu. Wkrótce jednym z asystentów Lipińskiego został Andrzej Grodek – później jeden z najwybitniejszych polskich historyków gospodarczych i dwukrotny rektor SGH/SGPiS.

Kariera Lipińskiego w WSH potoczyła się szybko. Już w 1928 r.  jako profesor objął II Katedrę Ekonomii Politycznej. W jej ramach prowadzone były zajęcia z teorii ekonomii politycznej dla studentów trzeciego i czwartego semestru. Dwa lata później,  objął znacznie bardziej prestiżową I Katedrę Ekonomii Politycznej. W jej ramach prowadzono wykład ekonomii politycznej dla studentów pierwszego i drugiego semestru oraz liczne zajęcia ćwiczeniowe. Lipiński prowadził wykład, natomiast proseminaria i seminaria prowadzili asystenci. Wielu z nich zrobiło później kariery naukowe, jak np. Jan Drewnowski i Aleksy Wakar (późniejszy rektor SGH).

Od 1936 r. Edward Lipiński kierował w SGH Zakładem Ekonomii Politycznej, w skład którego wchodzili pracownicy obu wspomnianych katedr. Warto zaznaczyć, że w ówczesnym rozumieniu za „katedrę” uważano główny przedmiot nauczania obsadzony przez etatowego profesora uczelni. Miał on możliwość prowadzenia pokrewnych wykładów dopełniających lub nadzorować takie wykłady prowadzone przez inne osoby. Natomiast zakład badawczy miał grupować osoby związane z pokrewnymi przedmiotami (katedrami). Stanowisko kierownika zakładu było więc prestiżowe - do wybuchu II wojny światowej w SGH powstało tylko sześć zakładów, gdy katedr było niemal trzykrotnie więcej.

W WSH Lipiński spełniał się też w tym, co zawsze przynosiło mu dużo radości – w działalności organizacyjnej. W latach 1930-1940 zasiadał w uczelnianym Senacie, a w roku akademickim 1937-1938 był prorektorem. Stanowisko to przejął w dramatycznym momencie odejścia z funkcji rektora przez Bolesława Miklaszewskiego – z krótkimi przerwami kierującego Szkołą od ćwierćwiecza. Wraz z Miklaszewskim odszedł prorektor Maurycy Chorzewski. Nowym rektorem został Julian Makowski, a jego zastępcą – właśnie Lipiński. Rezygnacja Miklaszewskiego była związana narastającą falą ksenofobii i antysemityzmu.

Sprzeciw wobec antysemityzmu

Lipiński na stanowisku nie pozostał jednak długo, co było związane ze zdecydowanym sprzeciwem przeciwko antysemityzmowi. W grudniu 1937 r. Lipiński czynnie przeciwstawił się grupie narodowców, która usiłowała zablokować żydowskim studentom dostęp do auli wykładowej. Później Lipińskiego atakowano podczas wykładów, uniemożliwiając mu ich prowadzenie: wykładowcę obrzucono jajkami, w auli zapalano świece dymne, wznoszono okrzyki i gwizdy. Profesora zażarcie atakowała oenerowska prasa. Ostatecznie zajęcia zostały odwołane, a wiosną 1938 r. Lipiński zrezygnował z funkcji prorektora.

Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen

Jednak praca w SGH nie była jedynym polem aktywności Edwarda Lipińskiego. W 1928 r. otrzymał on od ministra Eugeniusza Kwiatkowskiego zadanie zorganizowania i pokierowania jednostką zajmującą się analizą najważniejszych procesów zachodzących w gospodarce. W ten sposób powstał Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen. Jego pracownicy opracowywali i publikowali indeksy zawierające zestawienia dotyczące rynku pieniężnego, kursów akcji, cen, płac, handlu artykułami rolnymi, produkcji przemysłowej, wskaźników koniunktury, ruchu budowlanego, zatrudnienia, transportu towarowego koleją. Instytut wydawał też publikacje naukowe. Pracowali w nim m.in. Marek Breit, Jan Wiśniewski, Ludwik Landau i Michał Kalecki. To właśnie z IBKGiC Kalecki wyjechał na stypendium do Wielkiej Brytanii, co rozpoczęło jego światową karierę.

Konspiracyjna SGH

1 września 1939 r. wybuchła wojna polsko-niemiecka, która wkrótce stała się wojną światową. Dla Lipińskiego był to czas niezwykłego egzaminu. Gdy Niemcy zabronili Polakom zdobywania wyższego wykształcenia, Lipiński zorganizował placówkę, która udając szkołę zawodową, realizowała program studiów akademickich. W ten sposób działała konspiracyjna SGH.

Konspiracyjna historia SGH zakończyła się wiosną 1945 r. 28 marca w Częstochowie zebrał się – po raz pierwszy od 1940 r. – Senat SGH. Do wiadomości przyjęto rezygnacje z funkcji dotychczasowych rektora i prorektora. Funkcje te objęli odpowiednio prof. Jerzy Loth i Edward Lipiński. Pośród wielu problemów, jakie stanęły przed nowymi władzami, jeden wydawał się podstawowy: gdzie odbudowywać (instytucjonalnie i faktycznie) SGH. Nie było to oczywiste. Władze państwowe naciskały, aby SGH odbudowywała się poza zrujnowaną Warszawą. Propozycja ta spotkała się jednak z oporem Senatu SGH. Postanowiono, że co prawda część dawnej konspiracyjnej SGH zostanie przeniesiona do Łodzi, ale jednocześnie rozpoczęto przygotowania do uruchomienia zajęć w stolicy.

Okres łódzki

W ten sposób obok uczelni w Warszawie, zaczął działać łódzki Oddział SGH. Kierował nim prorektor Edward Lipiński, tytułowany „Rektorem Oddziału Łódzkiego SGH”. Jednak sprawa nowego oddziału dość szybko stała się źródłem konfliktu. Chodziło przede wszystkim o stopień autonomii łódzkiego oddziału. Spór ten prawdopodobnie doprowadził do dymisji Lotha z funkcji rektora (grudzień 1945 r.). W tej sytuacji tymczasowo całą uczelnią zaczął kierować prorektor Edward Lipiński, nie bez nadziei na objęcie wakującego stanowiska. Jednak przeprowadzone w styczniu 1946 r. wybory władz SGH zwycięstwo przyniosły Aleksemu Wakarowi. Zdobył on sześć głosów, gdy na Lipińskiego zagłosowały tylko trzy osoby. Po tej porażce dotychczasowy prorektor złożył dymisję – zastąpił go Andrzej Grodek. Dwa miesiące później Lipiński przestał być też rektorem oddziału łódzkiego.

Edward Lipiński, choć skonfliktowany z władzami uczelni, pozostał w  SGH. Wciąż stał na czele I Katedry Ekonomii. Wykładał ekonomię polityczną dla studentów pierwszego semestru oraz prowadził proseminarium. W 1947 r. został profesorem zwyczajnym na etacie państwowym. SGH wciąż jest uczelnią prywatną, jednak część jej kadry przenoszona była na państwowe etaty. Miał być to wstęp do upaństwowienia uczelni. Dokonało się to w 1949 r. – SGH została zastąpiona przez Szkołę Główną Planowania i Statystyki w Warszawie. Pojawili się nowi wykładowcy i nowe władze.

Działalność pozaakademicka - BGK

Działalność akademicka nie była w stanie zagospodarować całej aktywności Lipińskiego. Przede wszystkim próbował on reaktywować IBKGiC. Starania te skończyły się powołaniem do życia w lutym 1946 r. Instytutu Gospodarki Narodowej przy Prezesie Rady Ministrów. Nowym instytutem Lipiński kierował krótko, gdyż wkrótce został prezesem Banku Gospodarstwa Krajowego. Powołany do życia w 1924 r. BGK, w II Rzeczpospolitej był najpotężniejszym z banków. Po II wojnie światowej jego rola została jednak zredukowana do wykonywania poleceń władz państwowych. Misja Lipińskiego jako prezesa nie trwała jednak długo – 1 lipca 1948 r. stracił stanowisko. Zapewne jednak nieprzypadkowo, za czasów prezesury Lipińskiego, SGH udało się pozyskać w BGK dwa kredyty na odbudowę zniszczonego budynku Szkoły.

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i „Ekonomista”

Tradycyjnie Lipiński był też aktywny na polu działalności społecznej. W grudniu 1945 r. powstało Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Rola Lipińskiego w jego powołaniu była niepodważalna. Zjazd założycielski PTE odbywał się w bowiem w budynku łódzkiego oddziału SGH, którym kierował Lipiński. On też został wybrany prezesem Towarzystwa. Dzięki PTE udało się przywrócić do życia „Ekonomistę”, którego pierwszy numer ukazał  się w 1947 r. Prezesem Towarzystwa będzie Lipiński do 1965 r. Jeszcze dłużej – bo do 1978 r. pozostanie na stanowisku redaktora naczelnego „Ekonomisty”.

Uniwersytet Warszawski

Na przełomie lat 40. i 50. sytuacja Lipińskiego staje się niejednoznaczna. Zostaje odsunięty od zajęć ze studentami w SGPiS. Za to jako profesor kontraktowy otrzymuje wykłady z ekonomii politycznej na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego (1949-1953). Następnie otrzymał polecenie zorganizowania Wydziału Ekonomii Politycznej UW, którym od 1953 r. kierował jako jego dziekan. Jest też tam kierownikiem Katedry Historii Myśli Ekonomicznej. Jednak z funkcji dziekana został nagle odwołany 31 grudnia 1954 r., a kilka dni później został także odsunięty od zajęć dydaktycznych. Kilka miesięcy później odebrano mu też kierownictwo katedry.

„Takich ekonomistów nam nie potrzeba”

Dopiero po przełomie października 1956 r. Lipiński znowu był dobrze widziany przez rządzących. Fiasko polityki gospodarczej pierwszej połowy lat 50. spowodowało, iż rozpoczęto pracę nad zmianą jej kierunków. Odpowiednie rozwiązania miała wypracować powołana w tym celu Rada Ekonomiczna, składająca się z najwybitniejszych wówczas polskich ekonomistów. Lipiński sprawował funkcję jej wiceprzewodniczącego. Z czasem jednak znaczenie Rady było marginalizowane i w końcu jej prace zakończyły się fiaskiem. Przygotowany przez Radę dokument Władysław Gomułka odrzucił arbitralnie, bez przedstawiania go na forum Biura Politycznego PZPR. Miał wówczas powiedzieć, „takich ekonomistów nam nie trzeba”.

Doktor honoris causa

Jednocześnie Lipiński powoli staje się żywym symbolem historii SGH. Jego wychowankowie z czasów konspiracyjnych są w pełni karier i nie zapominają o swoim profesorze. W 1968 r. hucznie obchodzą jego osiemdziesiąte urodziny. Podobnie czynią PTE i SGPiS. W 1970 r. senat SGPiS postanowił przyznać tytuł doktora honoris causa Edwardowi Lipińskiemu.

List 34

Po przełomie 1956 r. można zauważyć powolne skłanianie się Edwarda Lipińskiego w stronę kontestacji politycznej rzeczywistości. Za przełom należy uznać złożenie podpisu pod skierowanym do Józefa Cyrankiewicza listem 34 polskich intelektualistów. W 1964 r. zaprotestowali oni przeciwko polityce kulturalnej państwa, w tym cenzurze. Ów dwuzdaniowy list, a przede wszystkim ujawnienie jego treści przez Radio Wolna Europa, wywołał wręcz histeryczną reakcję władz i jej natychmiastową reakcję oraz kontrakcję. Autorom listu zarzucono szkalowanie ojczyzny i niewdzięczność. Jednocześnie władze zainspirowały list 10 profesorów do redakcji brytyjskiego „Timesa” z protestem przeciwko szkalowaniu Polski na łamach tego dziennika (opisano tam sprawę Listu 34 i wydrukowano list brytyjskich intelektualistów z poparciem dla polskich kolegów). W grupie autorów listu do redakcji brytyjskiego dziennika znalazł się też Lipiński. Jerzy Giedroyc w liście do Juliusza Mieroszewskiego pisał: „Niespodzianką był list profesorów w «Times». Jednak się załamali. Nie jestem w stanie zrozumieć takich ludzi, jak na przykład Lipiński, których znam jako ludzi odważnych (…)”.

Marzec '68

Mało zauważalna jest aktywność Lipińskiego w marcu 1968 r. Jednak jego nazwisko widnieje pod listem grupy 23 profesorów, który wówczas został skierowany do premiera Cyrankiewicza. I tym razem sygnatariusze żądali zaprzestania ograniczenia wolności słowa, prawa do wyrażania poglądów i manifestacji.

Dla Lipińskiego kolejnym przełomem było objęcie władzy przez Edwarda Gierka, co profesor powitał z dużą nadzieją. Nakłaniał I sekretarza do zerwania z polityką marcową, rozluźnienia cenzury i nacisków ideologicznych w naukach humanistycznych oraz zwolnienia z więzienia Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego. Gdy zostali oni uwolnieni, niemal natychmiast Lipiński napisał do Gierka list z podziękowaniami. Jednocześnie zwrócił  uwagę, że istnieje jeszcze spora grupa pracowników naukowych i studentów, którzy ponoszą konsekwencję pomarcowych czystek. Do listu załączył listę 13 osób, o które tym razem postanowił się upomnieć. Z kolei Gierek napisał do Lipińskiego kurtuazyjny list z prośbą o opinię na temat aktualizowanego właśnie programu PZPR.

Sprzeciw wobec polityki Gierka

W 1971 r. Lipiński jako obserwator uczestniczył w procesach uczestników opozycyjnego „Ruchu”, a po ich skazaniu na długoletnie wyroki starał się interweniować w tej sprawie u Gierka. Gdy działania te nie przyniosły skutku, podpisał petycję skierowaną do Rady Państwa z prośbą o ułaskawienie opozycjonistów. W tym samym roku sygnował wraz z 14 innymi intelektualistami list z żądaniem udostępnienia Polakom zamieszkującym w ZSRR kontaktu z kulturą narodową. W 1975 r. podpis Lipińskiego znalazł się pod protestem przeciwko planowanym zmianom w konstytucji PRL. Sygnował także posłanie do uczestników VII Zjazdu PZPR zawierające postulaty przeprowadzenia koniecznych reform ustrojowych. Wreszcie w maju 1976 r. profesor wystosował list otwarty do Edwarda Gierka, w którym zdecydowanie sprzeciwił się jego polityce.

KOR

Radykalizacja polityczna Lipińskiego ściągnęła na niego zainteresowanie bezpieki. W październiku 1975 r. SB zdecydowała o objęciu Lipińskiego kontrolą operacyjną. W grudniu rozpoczęto Sprawę Operacyjnego Rozpracowania o kryptonimie „Stary”. Mieszkanie profesora naszpikowano podsłuchami.
Najpoważniejsza rola polityczna Lipińskiego miała jednak dopiero nadejść jesienią 1976 r. Wówczas w jego mieszkaniu zdecydowano o utworzeniu Komitetu Obrony Robotników – najważniejszej organizacji opozycji demokratycznej lat 70. Przez następne pięć lat adres mieszkania Lipińskiego był znany wszystkim, którzy szukali ratunku przed komunistycznym represjami.

Jesień życia

Po rozwiązaniu KOR-u w 1981 r., wiekowy, bo ponad dziewięćdziesięcioletni profesor, pozostał uważnym komentatorem otaczającego go rzeczywistości. Jego związki z opozycją stały się przede wszystkim symboliczne. Po wprowadzeniu stanu wojennego Edward Lipiński skierował do Wojciecha Jaruzelskiego szeroko kolportowany list otwarty, w którym stawiał premierowi i I sekretarzowi serię zarzutów. Odmawiał w nim ustrojowi zbudowanemu w PRL miana socjalizmu. W 1982 r. stanął w obronie więzionych dawnych KOR-owców. W 1984 r. zdążył jeszcze publicznie potępić mord na ks. Jerzym Popiełuszce.

Edward Lipiński zmarł w Warszawie 13 lipca 1986 r. w wieku 98 lat. Jego pogrzeb, starannie udokumentowany przez SB, odbył się na warszawskich Powązkach. Funkcjonariusze bezpieki z satysfakcją odnotowywali, iż wysoka, lipcowa temperatura skutecznie osłabiła polityczny wydźwięk inhumacji.

dr hab. Andrzej Zawistowski, prof. SGH

Katedra Historii Gospodarczej i Społecznej SGH