Michał Kalecki – sylwetka światowego ekonomisty

DZIECIŃSTWO

Rodzice przyszłego profesora nie byli nigdy religijni i ich kontakty z gminą żydowską wynikały z obowiązków administracyjnych, których w systemie prawnym Cesarstwa Rosyjskiego nie dało się uniknąć. Silnie zasymilowani, prowadzili dość kosmopolityczne życie typowe dla ówczesnej łódzkiej burżuazji. Abram Kalecki posiadał przędzalnię wełny, zatrudniającą kilkudziesięciu robotników, która w warunkach narastającej presji rynkowej oraz zaburzeń spowodowanych rewolucją 1905 r. stopniowo popadała w kłopoty. Szczęśliwe i dostatnie dzieciństwo małego Michała stopniowo znajdowało się w coraz dłuższym cieniu problemów handlowych ojca. Sytuację dodatkowo skomplikowało rozstanie rodziców w 1909 r. Michał, co nietypowe w tamtych czasach, został z ojcem i wcześnie zaczął z nim dzielić troski dnia codziennego. Wkrótce rozpoczął naukę w prywatnej szkole Mieczysława Witanowskiego. Sytuacja materialna rodziny pogorszyła się tuż przed wojną, w 1913 r., gdy ojciec został zmuszony do zamknięcia i sprzedaży fabryki i podjęcia pracy jako księgowy w przedsiębiorstwie transportowym swojego brata.

PRZERWANA EDUKACJA

Działania wojenne przerwały Michałowi naukę szkolną. W czasie zawieszenia zajęć na dobre zaczął się uczyć analizy matematycznej na poziomie akademickim, co ukierunkowało jego późniejsze zainteresowania. W 1917 r. młody Kalecki rozpoczął studia, wpierw na Politechnice, potem na Uniwersytecie Warszawskim (matematyka na Wydziale Nauk Przyrodniczych), z przerwą na służbę wojskową w trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Ostatecznie zimą 1921 r. przeniósł się na Politechnikę Gdańską (inżynieria cywilna). Otrzymał tam jedynie dyplom potwierdzający ukończenie dwóch lat. Studia ostatecznie porzucił dopiero w 1925 r., kiedy musiał wrócić do Łodzi, by pracą zarobkową wspierać bezrobotnego i postarzałego ojca (ostatecznie zmarł w 1933 r.). Z chaotycznie podejmowanych prób studiów pozostały mu duże umiejętności matematyczne i „inżynierskie”, zdyscyplinowane logicznie, acz nastawione na praktyczne rozwiązania, podejście do problemów. Dosyć długo dorabiał sobie obliczeniami i projektami dla budownictwa, m.in. współpracując ze Stefanem Bryłą.

DZIENNIKARSTWO EKONOMICZNE

Po powrocie do Łodzi rozpoczął pracę jako dziennikarz ekonomiczny, redagując założony przez siebie periodyk „Konjunktura Włókiennicza”, któremu jednak nie udało się zebrać wystarczającej liczby subskrybentów. W 1927 r. zdecydował się na przeprowadzkę do Warszawy. Przez następne lata pisał do szeregu pism pogłębione analizy bieżącej sytuacji gospodarczej w Polsce i na świecie, stopniowo stając się coraz bardziej wnikliwym i oryginalnym komentatorem.

W swoich pierwszych warszawskich latach Kalecki nawiązał szereg kontaktów z czołowymi ówczesnymi polskimi ekonomistami. Wymienić tu trzeba profesorów WSH Henryka Tennenbauma i Edwarda Lipińskiego. Ten drugi, stojąc na czele Instytutu Badania Koniunktur i Cen, doprowadził do zatrudnienia Kaleckiego jako konsultanta do spraw karteli, począwszy od grudnia 1929 r. W ten sposób rozpoczęła się jego kariera zawodowa jako ekonomisty.

W tym czasie Kalecki związał się z poznaną jeszcze w Łodzi Adelą Szternfeld, absolwentką studiów biologicznych na Uniwersytecie Jagiellońskim, urodzoną w 1903 r. w Sieradzu. 18 czerwca 1930 r. oboje zawarli związek małżeński, który przerwany został dopiero przez śmierć profesora w 1970 r. Byli wyjątkowo udanym małżeństwem, wspólnie znoszącym trudne koleje losu i mającym podobne zainteresowania intelektualne. Nie pozostawili potomstwa. Bratem Adeli był Ary Szternfeld, jeden z twórców współczesnej kosmonautyki.

Opracowania Kaleckiego z okresu jego pracy w IBKiC często były ukierunkowane na statystyczną stronę opisu polskiej gospodarki i w oparciu o taką podstawę empiryczną dążyły do szerszych uogólnień. W tym czasie wspólnie publikował z Ludwikiem Landauem, który najprawdopodobniej wcześniej w ogóle podsunął Lipińskiemu pomysł zatrudnienia Kaleckiego w IKC. Ich prace dotyczyły m.in. aktywności inwestycyjnej w Polsce czy działalności i finansowania przemysłu włókienniczego. Najważniejsze były szacunki dochodu społecznego w Polsce za lata 1929 i 1933, wydane w 1934 i 1935 r.

PRÓBA TEORII KONIUNKTURY

W 1933 r. Kalecki wydał swoją pierwszą przełomową pracę teoretyczną Próba teorii koniunktury. Zawierała ona stwierdzenie, że to wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne klasy kapitalistów determinują ich przyszłe zyski. Źródła cykliczności gospodarki upatrywał w wahaniach wydatków inwestycyjnych, a ich chroniczną niestabilność tłumaczył opóźnieniem między decyzjami inwestycyjnymi a realizacją inwestycji. Praca nie spotkała się z należytym oddźwiękiem w Polsce, ale jej prezentacja we wrześniu 1933 r. na zjeździe Econometric Society w Lejdzie zapoczątkowała recepcję myśli Kaleckiego na Zachodzie, na razie w wąskim kręgu matematycznie ukierunkowanych ekonomistów młodszego pokolenia (Ragnar Frisch, Jan Tinbergen). Nawiązane kontakty i poparcie Lipińskiego przyczyniły się do otrzymania dwa lata później stypendium Rockefeller Foundation. Miało ono objąć wizyty w czołowych europejskich ośrodkach badań ekonomicznych. W styczniu 1936 r. Michał Kalecki z małżonką wyjechał do Sztokholmu, by dwa miesiące później przenieść się do London School of Economics, gdzie uczestniczył w seminarium Lionela Robbinsa. Latem przebywali w Paryżu i Genewie, by powrócić do Londynu na nowy rok akademicki. W tym czasie Kalecki poznał Joan Robinson, której zaimponowały jego prace i krytyka w świeżo sformułowanej teorii Johna Maynarda Keynesa.

ŚRODOWISKO ANGIELSKIE

W czasie pobytu w Londynie, w listopadzie 1936 r., zdecydował się na gest publicznego zerwania z IBKiC w proteście wobec zwolnienia swoich dwóch głównych współpracowników: Marka Breita i Ludwika Landaua. Oznaczało to konieczność pozostania w środowisku angielskim, gdzie zdołał się już zakorzenić, ale też uzależnienie materialne od pozycji w wąskim kręgu profesjonalnych ekonomistów. Kaleckiemu udało się przedłużyć stypendium z Fundacji Rockefellera (m.in. dzięki korzystnej opinii Friedricha von Hayeka), ale jego dalsza przyszłość stawała się wysoce niepewna. Po kolejnym przedłużeniu stypendium w 1937 r., zdecydował się na przeprowadzkę do Cambridge, gdzie pracował nad Essays in the Theory of Economic Fluctuations, wydanymi w 1939 r. i w pogłębiony sposób przedstawiającymi jego teorię cyklu koniunkturalnego. Jednocześnie krąg jego znajomych (w tym sam Keynes) próbował znaleźć mu stabilną posadę, lecz starania te długo nie przynosiły rezultatów. Wreszcie na początku 1939 r. został zatrudniony jako statystyk w Cambridge Research Scheme of the National Institute for Economic and Social Research, przedsięwzięciu specjalnie stworzonym do badania zmian w brytyjskiej gospodarce po 1928 r. i formalnie niezwiązanym z wydziałem ekonomii uniwersytetu. Jego prace statystyczne służyły mu jako podstawy do nowych koncepcji teoretycznych, które ze względów metodologicznych nie znajdowały wówczas pełnej akceptacji w kręgu Keynesa. Oznaczało to stopniowy rozbrat Kaleckiego z tym środowiskiem intelektualnym.

Z końcem 1939 r., Kalecki przeprowadził się do Oksfordu. Pracując tam w Institute of Statistics, rozwinął swoje ujęcie teorii zysków i obiegu dochodów w gospodarce i wydał w 1942 r. tom Studies in Economic Dynamics, będący próbą ucieczki od statycznego charakteru ekonomii neoklasycznej. Zajmował się również gospodarką wojenną, w tym teorią i praktyką reglamentacji. Wypracował koncepcję politycznego cyklu koniunkturalnego, w którym decydującym czynnikiem procyklicznym stawały się wydatki rządowe, a skala wahań koniunktury miała być znacznie mniej dotkliwa niż w leseferystycznym cyklu koniunkturalnym znanym z XIX w. Ważny był też udział Kaleckiego w ówczesnej dyskusji nad powojennym ładem gospodarczym.

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

Niezadowolony ze swojej pozycji w Oksfordzie, na początku 1945 r. przyjął propozycję zatrudnienia w Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO) w Montrealu. Z końcem 1946 r. z afiliowanej już wtedy przy ONZ ILO przeszedł do pracy w nowojorskim Sekretariacie ONZ jako zastępca dyrektora działu w Departamencie Spraw Gospodarczych Sekretariatu. Był też w latach 1946–1948 członkiem Międzynarodowej Rady Doradczej przy Banku Światowym, kierowanej przez Alfreda Saltera z Oksfordu. Wśród innych członków byli m. in. Lionel Robbins oraz były prezydent USA Herbert Hoover. Okres pracy w strukturach ONZ trwał do stycznia 1955 r. Poza wynikającymi z obowiązków urzędnika licznymi raportami na temat bieżącej sytuacji gospodarczej na świecie, skutkował on przede wszystkim zajęciem się przez Kaleckiego, wraz z początkami procesu dekolonizacji, problematyką krajów rozwijających się i położeniem podwalin pod ekonomię rozwoju. Równocześnie pogłębiał swoją teorię dynamiki gospodarczej i cyklu koniunkturalnego, co zaowocowało wydaną w 1954 r. pracą Theory of Economic Dynamics: An Essay on Cyclical and Long-Run Changes in the Capitalist Economy.

POWRÓT DO KRAJU I POSADY RZĄDOWE

Pracę w ONZ porzucił na rzecz powrotu do Polski. Początkowo był doradcą wicepremiera Hilarego Minca, a po Październiku 1956 r. został radcą w nowo utworzonej Komisji Planowania przy Radzie Ministrów oraz członkiem jej prezydium. Był też od jesieni 1956 r. zastępcą przewodniczącego tzw. Komisji Jaroszewicza, zajmującej się reorganizacją systemu zarządzania gospodarką i przedsiębiorstwami, skupiającej przede wszystkim głównych działaczy gospodarczych z aparatu partyjnego. W 1957 r. został jednym z wiceprzewodniczących Komisji Ekonomicznej przy Prezesie Rady Ministrów (przewodniczącym był Oskar Lange), skupiającej głównie ekonomistów i pracującej nad propozycjami zmian modelu gospodarczego kraju. Z czasem znaczenie Komisji Ekonomicznej malało i stała się ona rodzajem klubu dyskusyjnego, bez większego wpływu na działania władz. Jednym z realnych skutków działalności Komisji było polecenie rozpoczęcia prac w Komisji Planowania przy Radzie Ministrów nad długookresowym planem perspektywicznym. Ich koordynację w KPRM powierzono właśnie Kaleckiemu. Do tego w 1956 r. otrzymał państwowy tytuł profesorski i został zatrudniony w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN.

Wpływ Kaleckiego na kierunki polskiej polityki gospodarczej został silnie ograniczony, gdy w styczniu 1960 r. Prezydium KPRM odrzuciło opracowany pod jego kierunkiem projekt planu perspektywicznego na lata 1960–1975. W maju tego samego roku Kalecki odszedł z Prezydium na stanowisko doradcy przewodniczącego Komisji. Oderwaniu od biegu spraw krajowych sprzyjały też podróże zagraniczne. W październiku 1960 r. prof. Kalecki udał się wraz z małżonką na Kubę, by przez trzy miesiące doradzać nowym władzom rewolucyjnym. Z drugiej strony, zaangażowanie w sprawy krajowe coraz częściej było nie w smak władzom partyjnym i państwowym, gdyż Kalecki z reguły otwarcie krytykował wszystkie błędy i niedociągnięcia w polityce gospodarczej i planowaniu, szczególnie proporcje planu pięcioletniego na lata 1966–1970. W efekcie Michał Kalecki zrezygnował z zatrudnienia w KPRM z końcem 1963 r. Do lipca 1964 r. pozostawał jeszcze przewodniczącym polskiej delegacji do Komisji Gospodarczej RWPG.

PRACA NAUKOWA I DYDAKTYCZNA

Malejący udział w pracach instytucji państwowych towarzyszył silnemu zaangażowaniu w pracę naukową i dydaktyczną. Od października 1961 r. Kalecki zatrudniony był w SGPiS, wpierw w ramach działającego przy uczelni Międzyuczelnianego Zakładu Problemowego Krajów Słabo Rozwiniętych, kierowanego od 1963 r. przez reemigranta z Brazylii, doc. dr. Ignacego Sachsa. MZPKSR był też zapleczem prowadzonego od 1962 r. Wyższego Kursu Planowania Gospodarczego dla cudzoziemców, kształcącego przedstawicieli kadr naukowych i administracyjnych, głównie z krajów zdekolonizowanych. Od 1962 r. został zatrudniony w SGPiS na pełny etat w Katedrze Ekonomii na Wydziale Handlu Zagranicznego, kierowanej przez prof. Kazimierza Łaskiego. Dla wszystkich tych instytucji postać Kaleckiego była kluczowa, mimo niechęci do brania na siebie kierowniczych funkcji administracyjnych. Jego osoba przyciągała na SGPiS szereg gości ze świata, z jego starą przyjaciółką Joan Robinson na czele.

Dotychczasowe prace Kaleckiego nad planem perspektywicznym oraz rachunkiem efektywności inwestycji w socjalizmie dały podstawy do opublikowanej w 1963 r. syntezy Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej. W ten sposób uzupełnił swoje wcześniejsze osiągnięcia teoretyczne dotyczące wzrostu w rozwiniętych krajach kapitalistycznych oraz gospodarkach krajów rozwijających się.

Dla uczczenia jego 65 urodzin, 8 czerwca 1964 r. Uniwersytet Warszawski nadał mu tytuł doktora honoris causa. W tym czasie pod redakcją Tadeusza Kowalika ukazał się tom studiów ku czci jubilata, z artykułami czołowych ekonomistów zagranicznych (m. in. Joan Robinson, Lawrence’a Kleina, Ragnara Frischa, Roya Harroda i Jana Tinbergena) i krajowych. W 1965 r. Michał Kalecki został doktorem honoris causa Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, a w 1966 r. członkiem rzeczywistym PAN.

REPRESJE

Złowrogi cień na ostatnie lata życia Michała Kaleckiego rzuciły represje wobec niezależnie myślących środowisk dokonane przez władze PRL w następstwie wypadków marcowych 1968 r. Za przyczynę buntu młodzieży oficjalna propaganda uznawała m.in. odstępstwa od oficjalnej wykładni marksizmu-leninizmu, piętnowane zbiorczo jako rewizjonizm. Posłużyło to za uzasadnienie prześladowań ludzi nauki uznanych za nieprawomyślnych. W pierwszych dniach maja w Akademii Nauk Społecznych przy KC PZPR odbyła się dyskusja na temat metodologii ekonomii politycznej socjalizmu. Referaty wstępne wygłoszone przez naukowców z ANS zarzucały rewizjonistom „dążność do odspołecznienia ekonomii politycznej, odideologizowania jej, przekształcenia marksizmu w ekonomii w rzekomo ideologicznie neutralną naukę o racjonalnym gospodarowaniu”. W trakcie dyskusji, w której najaktywniejszy był Dymitr Sokołow, za twórców rewizjonizmu uznano profesorów Włodzimierza Brusa z UW oraz Kaleckiego i Łaskiego, atakując pierwszego z nich za wyolbrzymianie roli rynku, a dwóch pozostałych za przykładanie zbyt dużej wagi do znaczenia kapitału w procesie wzrostu gospodarczego, oznaczające zdaniem dyskutantów zakwestionowanie wyższości człowieka nad kapitałem.

Dalszym ciągiem ataków była konferencja, która 17–18 czerwca 1968 r. odbyła się na SGPiS z inicjatywy Egzekutywy POP PZPR przy Wydziale Handlu Zagranicznego, poświęcona w przeważającej mierze „kultowi osoby i teorii Kaleckiego”. Referaty wygłosili Dymitr Sokołow, Bronisław Minc, Ryszard Cheliński, Janusz Górski, Henryk Chołaj. Atakowano koncepcje wzrostu gospodarki socjalistycznej głoszone przez Kaleckiego na początku lat 60. i będące podstawą dyskusji teoretycznych nad modelem gospodarki polskiej. Podobnie postąpiono z teorią gospodarki socjalistycznej prof. Włodzimierza Brusa. Współpracownicy Kaleckiego zostali zaatakowani za ulegnięcie ekonomiście wywodzącemu się z ekonomii burżuazyjnej, mimo że powinni byli przeciągnąć go na stronę marksizmu. Wzburzony zarzutami o burżuazyjnym rodowodzie jego teorii Michał Kalecki oświadczył, że pierwszy raz w życiu uczestniczy w konferencji, która jest klasycznym polowaniem na czarownice. Przeciwnikom zarzucił niską jakość argumentów i ogólnikowość. Po krótkiej obronie przeprosił zebranych i opuścił salę.

W obliczu wyrzucenia z SGPiS najbliższych współpracowników i ataków na jego dorobek naukowy 8 października 1968 r. złożył rezygnację z pracy na uczelni. Mimo wielu propozycji pracy z prestiżowych ośrodków zachodnich, nie zdecydował się na emigrację i pozostał w kraju (z przerwą na gościnne wykłady w Cambridge wiosną 1969 r.). Zmarł w Warszawie 17 kwietnia 1970 r.

DR ŁUKASZ DWILEWICZ, Zakład Historii Szkoły, Katedra Historii Gospodarczej i Społecznej, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne SGH

Literatura:
Jan Toporowski, Michał Kalecki: An Intellectual Bibliography., Vol. 1, Rendezvous in Cambridge 1899–1939, Basingstoke 2013, Vol. 2, By Intellect Alone 1939–1970, Basingstoke 2018 [polskie wydanie obu tomów: Michał Kalecki. Biografia intelektualna., Warszawa 2022]
Jerzy Osiatyński, Michał Kalecki o gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1988
Jerzy Osiatyński, Michal Kalecki 1899–1970: Some Nostalgic Memories, „Review of Political Economy”, vol. 11, no. 3, 1999, s. 261–266
Łukasz Dwilewicz, Od Marca do Sierpnia. SGPiS w latach 1968–1980 [w:] Historia Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 1906–2006, pod red. nauk. W. Morawskiego, Warszawa 2006, s. 219–264