Coraz groźniejsze przejawy globalnego kryzysu zamieszkiwania skłaniają do przypomnienia propozycji podmiotowej wspólnoty społecznej opartej na infrastrukturze, podzielanych podstawowych wartościach dopuszczających różnorodność oraz na istnieniu elastycznej granicy „wnętrza” tej zbiorowości od „zewnętrza”.
Taka społeczna podmiotowość współistniałaby ze stanowiącymi „zewnętrze” tradycyjnymi, wyznaczanymi upolitycznieniem i pochodzeniem, zbiorowościami w większej przestrzeni ogarniającej oba byty mające własne terytorium i sposób życia, uczestniczące w mediacjach wytwarzających całość1. Autonomiczne podmiotowe wspólnoty społeczne wpisujące się w dorobek kooperatywizmu i humanistycznego anarchizmu stanowią obiecujące pole urzeczywistniania wizji cywilizacji ekologicznej opartej na trwałym rozwoju. Pojawiają się w świecie różne formy wspólnot tego typu2.
Pionierską w Polsce instytucją nawiązującą do propozycji współistnienia społecznych podmiotowych wspólnot i tradycyjnych hierarchicznych zbiorowości, próbą poszukiwania zakorzenienia zamieszkiwania w aspekcie fizykalnym i kulturo-
twórczym jest Teatr Komuna Warszawa (dawna Komuna Otwock)3. Instytucja ta ewoluuje przez trzy dekady od jednego z obiecujących teatrów alternatywnych ku społecznej instytucji kultury o ambicjach praktycznego oddziaływania na zamieszkiwanie, nazywając siebie „anarchistyczną wspólnotą działań”, która – dodać można – wyrasta z najlepszych humanistycznych tradycji anarchizmu w Polsce4. Komuna Warszawa kieruje teatr na nowe obszary jako otwarte miejsce przenikania się różnych dyscyplin kultury poprzez spektakle, wystawy, koncerty, wykłady i inne. Oddolnie wspiera środowisko kultury w nowej od 2019 r. siedzibie w opuszczonym – teraz odzyskującym funkcje społeczne – wpisanym do gminnej ewidencji zabytków zespole szkolnych nieruchomości stanowiących przykład powojennego socmodernizmu w ścisłym centrum przy ulicy Emilii Plater 31. Walory tej siedziby dla działań Komuny Warszawa przybliżają słowa: „… jasne wnętrza i wygodne przestrzenie wspólne są na tyle elastyczne i uniwersalne, że doskonale nadają się jako oprawa różnego rodzaju działań artystycznych i społecznych. Proste, modernistyczne zabudowania dają się wypełniać nową treścią i funkcją, ich architektura nie jest ograniczeniem, a elementem wspierającym i rozwijającym działania, a chłodną, modernistyczną formę można adaptować i kreować w niej różnorodne nastroje i klimaty. Co okazuje się wpisywać w główny nurt międzynarodowej debaty architektonicznej”5.
Potencjał objętego bezpośrednimi zainteresowaniami Komuny Warszawa kwartału ulic: Emilii Plater, Nowogrodzkiej, Tytusa Chałbińskiego i Wspólnej, obejmującego także mieszkania komunalne, zasadza się na łączeniu tradycji Ogrodu Pomologicznego lat 1870–1944 z zielonym miastem sztuki i działania społecznego6. Komuna Warszawa prowadzi interdyscyplinarne centrum współpracy w realizowaniu projektów kulturowych7. Staje się przyjmującym zasady ekonomii społecznej quasi-domem produkcyjnym prac artystów uznanych oraz obiecujących twórców sceny teatralnej, tanecznej i performatywnej. Sięga po tematy osnute na dokonaniach tak różnych postaci jak Hannah Arendt, Zugmunt Bauman, Walter Benjamin, Walter Gropius, Martin Heidegger, Karl Jasper czy Tadeusz Kantor. Charakter tej otwartej na zagranicę „anarchistycznej wspólnoty działań” oddaje cytat: „Porozmawiajmy o Nowym Centrum Warszawy: otwartym, włączającym, zróżnicowanym, czułym na potrzeby mieszkańców, zielonym i aktywnym, korzystającym z tego, co już zostało zbudowane, tworzącym dobre sąsiedztwa i dającym przestrzeń do rozwoju ekonomii współpracy i współdzielenia. Centrum nieegoistycznym, w którym powstają nowe idee widzące przyszłość”8. Istnieje tu analogia do bliskiego Komunie Warszawa urzeczywistnionego założenia Haus der Statistik w centrum Berlina opartego na prospołecznej rewitalizacji zastanej zabudowy tak różnej od antyekologicznego wyburzania i ponownego budowania9 czy pozostawiania pustostanem10.
Wobec dążeń Teatru Komuna Warszawa nie sposób nie pomyśleć o przesłaniu modernistycznego Bauhausu podjętym przez polską szkołę podchodzenia do zagadnień mieszkaniowo-osadniczych począwszy od międzywojennych osiedli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej z obiektami społeczno-kulturowymi i zielenią. Przesłaniu niosącym ideę kultury światowej dalekiej od uniformizmu, opartej na wzajemnym uczeniu się rożnych nacji. Przesłaniu, by uwrażliwiać kulturowo człowieka jako współtwórcę społecznie zakorzenionego zamieszkiwania, które podejmuje Nowy Europejski Bauhaus,11 nieobcy Komunie Warszawa w sferze kulturotwórczej i fizykalnej12. Narzuca się tu również treść ogłoszonego przez Henri Lefebvre’a „prawa do miasta” inicjującego rozwój teorii i praktyki alternatywnego społeczeństwa miejskiego podążającego do nowego humanizmu przemieniającego miasto w niekończące się dzieło z osiągnięciami i niedostatkami nauki uzupełnianymi lub łagodzonymi przez sztukę13. Wycinkiem splotu podmiotowych wspólnot i tradycyjnych hierarchicznych zbiorowości staje się kwartał bezpośredniego i artystycznego oddziaływania Komuny Warszawa jako „wnętrza” mediującego z „zewnętrzem”.
prof. dr. hab. MACIEJ CESARSKI, Katedra Polityki Społecznej, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne SGH.
1 K. Nawratek, Poza wspólnotę – budując to co wspólne „Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni”, 2015 nr 4 (51), s. 4–10.
2 P. Chatterton, A. Pusey, Beyond capitalist enclosure, commodification and alienation. Postcapitalist praxis as commons, social production and useful doing, ,,Progress in Human Geography” 2020 vol. 44 is.1, s. 27–48.
3 Komuna Otwock, A. Berlińska, T. Plata (red.). Wydawnictwo Krytyki Politycznej Warszawa 2010; Komuna Warszawa, [https://www.google.com/search?client=firefox-b-d&q=Komuna+Warszawa+], (dostęp: 25.01.2025).
4 E. Abramowski, Kooperatywa. Polskie korzenie przedsiębiorczości społecznej, Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom”, Łódź 2010.
5 A. Cymer, Potencjał niezrealizowanego w: EP31/Grospierre/Cymer/Teatr Komuna Warszawa/, N. Grospierre, A. Cymer (red.), Teatr Komuna Warszawa, Społeczna Instytucja Kultury, Warszawa 2023, s. 24.
6 Wystawa „Kwartał przyszłości”, [https://komuna.warszawa.pl/events/wystawa-kwartal-przyszlosci-otwarcie/], (dostęp: 28.01.2025); EP31/Grospierre/Cymer/Teatr Komuna Warszawa/, N. Grospierre, A. Cymer (red.), Teatr Komuna Warszawa, Społeczna Instytucja Kultury, Warszawa 2023.
7 HUB Kultury Komuny Warszawa, [https://komuna.warszawa.pl/hub-kultury-komuny-warszawa/], (dostęp: 10.02.2025); Wszystko, co się jeszcze może zdarzyć – Komuna Warszawa w poszukiwaniu nowego modelu instytucji (2020–2022), Z. Dworakowska (red.), Komuna Warszawa, Warszawa 2022.
8 A. Kowalska, Szkoła miasta, Teatr Komuna Warszawa. Społeczna Instytucja Kultury, Komuna Warszawa, Warszawa 2023, s.1, [https://issuu.com/beczmiana/docs/kw_szko_a_miasta], (dostęp: 30.01.2025).
9 Berlin–Warszawa, wspólna sprawa: Haus der Statistik i kwartał Emilii Plater 29–31, Teatr Komuna Warszawa,
[https://www.goethe.de/ins/pl/pl/ver.cfm?event_id=25486105], (dostęp: 31.01.2025).
10 J. Frankowski, J. Nakielska, A. Gołębiowski, Budynki jako zwierciadło zmian społecznych, [https://publicystyka.ngo.pl/budynki-jako-zwierciadlo-zmian-spolecznych?…], (dostęp: 05.02.2025)
11 M. Cesarski, Nowy Europejski Bauhaus na opamiętanie – modernizm przeciw pandemii COVID-19, czy tylko? „UR Journal of Humanities and Social Sciences”, 2022 nr 2, s. 119–134.
12 Pieśń przyszłości. Koncert na budynek i chór. Premiera 14.04.2024 na Festiwalu „Nowy Europejski Bauhaus”,
[https://komuna.warszawa.pl/wydarzenia/piesn-przyszlosci-koncert-na-budy…], (dostęp: 10.02.2025).
13 M. Cesarski, Mieszkania i zamieszkiwanie przyszłością prawa do miasta, w: Prawo do miasta a wyzwania polityki miejskiej w Polsce. Maciej J. Nowak (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z o.o., Warszawa 2022, s. 220–239.
Na zdjęciu: Projekt renowacji: pracownia Macieja Siudy dla Teatru Komuna Warszawa
